تدلیس و حق فسخ در معاملات شرکت‌ها از دیدگاه مذاهب فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، پردیس فارابی، قم، ایران

2 مربی گروه معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد هشتگرد، هشتگرد، ایران

3 استادیار گروه حقوق و فقه مقارن، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

تنوع محصولات تولیدی و خدماتی شرکت‌ها که حاصل پیشرفت‌های فنّاوری و صنعتی بوده، در کنار انگیزه‌های سودجویانه و سوء‌نیّت صاحبان شرکت‌ها و نیز نبود نظارت کافی بر فرآیند تولید و عرضه، زمینه را برای وقوع تدلیس در معاملات فراهم می‌کند که بعضاً موجب ضرر و زیان مشتریان می‌شود. در فقه اسلامی تدلیس در معاملات دارای احکام و آثاری بوده و فقیهان اسلامی در بحث از مصادیق تدلیس با توجه به مصادیق آن، حکم به بطلان یا صحت معامله و ثبوت خیار می‌کنند. حق فسخ یا ثبوت خیار، امتیازی است که از طرف شارع مقدس برای جبران ضرر احتمالی ناشی از تدلیس وضع شده و به حسب اقتضا، در قالب خیاراتی مانند تدلیس، عیب، تخلف وصف و ... تعریف می‌شود. درباره جریان خیار فسخ در معاملات مدلسانه، مشهور فقیهان امامیه به ثبوت حق فسخ قائل بوده و برخی جریان آن را مشروط به غبن فاحش می‌دانند. در فقه حنفی نیز گروهی به ثبوت آن فتوا داده و دسته‌ای به عدم جریان خیار و لزوم پرداخت اَرش حکم می‌کنند. فقه حنبلی غبن فاحش را ملاک ثبوت خیار قرار داده و فقه مالکی و شافعی نیز به‌ طور مطلق، برای فریب‌خورده، قائل به ثبوت حق فسخ‌اند.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

التدلیس وحق الفسخ فی صفقات الشرکات من وجهة نظر المذاهب الفقهیة

نویسندگان [العربیة]

  • محمد رسول آهنگران 1
  • محمد میرزایی 2
  • مهدی نوروزی 3
1 الأستاذ فی قسم الفقه ومبانی القانون الإسلامی، جامعة طهران، بردیس فارابی، قم، إیران
2 المدرس فی قسم المعارف الإسلامیة، جامعة آزاد الإسلامیة، فرع هشتجرد، هشتجرد، إیران.
3 الأستاذ المساعد فی قسم الحقوق والفقه المقارن، جامعة الأدیان والمذاهب، قم، إیران.
چکیده [العربیة]

تنوع منتجات وخدمات الشرکات التی هی نتیجة التطورات التکنولوجیة والصناعیة، إلی جانب الدوافع الإستغلالیة المالیة والنوایا السیئة لأصحاب الشرکات وکذلک مع عدم وجود إشراف کافٍ على عملیة الإنتاج والبیع، یوفر المجال لحدوث التدلیس فی الصفقات مما یؤدی فی بعض الأحیان إلى خسائر وأضرار للزبائن. للتدلیس فی الصفقات آثار وأحکام فی الفقه الإسلامی والفقهاء عند مناقشة مصادیق التدلیس یحکمون ببطلان الصفقة أو صحتها أو ثبوت خیار. حق الفسخ أو ثبوت الخیار هو إمتیاز وضعه الشارع المقدس للتعویض عن الخسارة المحتملة الناتجة عن التدلیس وحسب الضرورة یتم تعریفه علی شکل خیارات نحو التدلیس والعیب ومخالفة الوصف وما إلى ذلک. وفیما یتعلق باستعمال الخیار فی المعاملات المُدَلَّسة، کان رأی المشهور عند فقهاء الإمامیة هو حق الفسخ والبعض اشترط إعماله بوقوع الغبن الفاضح. وفی الفقه الحنفی ذهب جماعة بثبوته أیضا وأفتی جمع بعدم ثبوت الخیار وضرورة دفع الأرش. وفی فقه الحنبلی أخذ وقوع الغبن الفاضح ملاکا لثبوت الخیار، کما أن الفقه المالکی والشافعی إعتبرا ثبوت حق الفسخ للمغبون علی الاطلاق.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • التدلیس
  • خیار الفسخ
  • الشرکة
  • الصحة
أفندی، علی حیدر (1411). درر الاحکام فی شرح مجلة الأحکام، بیروت: دار الجیل.
إبن إدریس الشافعی، محمد (1422). إختلاف الحدیث، تحقیق: رفعت فوزی عبد المطلب، المنصوره: دار الوفاء.
إبن تیمیة الحرانی، احمد بن عبد الحلیم (1416). مجموع الفتاوی، تحقیق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، المدینة المنورة: مجمع الملک فهد للطباعة مصحف الشریف.
إبن عابدین، محمد امین (بی‌تا). منعة الخالق علی البحر الرائق، بیروت: دار الکتب العلمیة.
إبن عثیمین، محمد بن صالح (1422). الشرح الممتع علی زاد المستقنع، قاهره: دار إبن الجوزی.
إبن عرفه، محمد بن محمد (1435). المختصر الفقهی، تحقیق: حافظ عبد الرحمن محمد خیّر، دبی: موسسة خلف أحمد الخبتور للأعمال الخیریة.
إبن فرحون، إبراهیم بن علی (1406). تبصرة الأحکام فی أصول الأقضیة و مناهج الأحکام، مصر: مکتبة الکلیات الأزهریة.
إبن قدامه، عبدالله بن احمد (1405). المغنی فی فقه الإمام احمد بن حنبل، بیروت: دار الفکر.
إبن قدامه، عبدالله بن احمد (1425). عمدة الفقه، بیروت: مکتبة العصریة.
إبن مفلح، ابراهیم بن محمد (1418). المبدع فی شرح المقنع، بیروت: دار الکتب العلمیة.
إبن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، بیروت: دار صار.
إبن نجیم، زین الدین بن ابراهیم (بی‌تا). البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت: دار المعرفة.
اصفهانی، محمد حسین (1418). حاشیهٔ کتاب المکاسب، بی‌جا: دار المحقق.
انصاری، مرتضی (1414). رسائل فقهیه، قم: مجمع الفکر الإسلامی، چاپ اول.
بابرتی، محمد بن محمد بن محمود (بی‌تا). العنایة شرح الهدایة، بیروت: دار الفکر.
بحرانی، یوسف بن احمد (بی‌تا). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
تمیمی، محمد بن علی (2008). شرح التلقین، تحقیق: محمد المختار السلامی، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
جزیری، عبد الرحمن (1424). الفقه علی المذاهب الأربعة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
حصکفی، علاء الدین محمد بن علی (1423). الدر المختار شرح تنویر الأبصار، تحقیق: عبد المنعم خلیل ابراهیم، بیروت: دار الکتب العلمی.
حلّی، جعفر بن حسن (1408). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر (1414). تذکرة الفقهاء، قم: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
خوانساری، سید احمد (1355). جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تهران: مکتبة الصدوق.
خویی، سید ابوالقاسم (1377). مصباح الفقاهة، تقریر: محمدعلی توحیدی تبریزی، قم: المطبعة العلمیّة.
دبیان، أبو عمر دیبان بن محمد (1423). المعاملات المالیة أصالة و معاصرة، ریاض: مکتبة الملک فهد الوطنیة.
دردیر، احمد بن محمد العدوی (بی‌تا). الشرح الکبیر، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
دسوقی، محمد بن احمد (بی‌تا). حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت: دار الفکر.
دمیاطی، ابو بکر بن محمد (1418). حاشیة إعانة الطالبین، بیروت: دار الفکر.
رعینی، محمد بن محمد (1412). مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، بیروت: دار عالم الکتب.
زیلعی، عثمان بن علی (1313). تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، قاهره: دار الکتب الإسلامیة.
سبزواری، محمدباقر (1390). کفایة الأحکام، اصفهانی: مرکز نشر اصفهان.
ستوده تهرانی، حسن (1395). حقوق تجارت، تهران: دادگستر.
سرخسی، محمد بن أبی سهل (1421). المبسوط، بیروت: دار الفکر.
سنهوری، عبد الرزاق (2009). الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، بیروت: منشورات الحلبی الحقوقیة.
سیواسی، محمد بن عبد الواحد (بی‌تا). شرح فتح القدیر، بیروت: دار الفکر.
شربینی، محمد بن احمد (بی‌تا). مغنی المحتاج إلی معرفة ألفاظ المنهاج، بیروت: دار الفکر.
شیرازی، ابراهیم بن علی (بی‌تا). المهذب فی فقه الإمام الشافعی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم (1421). حاشیة المکاسب، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سید علی (1412). ریاض المسائل فی بیان أحکام الشرع بالدلائل، قم: دفتر انتشارات
اسلامی.
طریحی، فخرالدین (1362). مجمع البحرین، تهران: مکتبة المرتضویة.
طوسی، محمد بن حسن (1407). الخلاف فی الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
عاملی، زین الدین بن علی (1403). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: دار الهادی.
عاملی، زین الدین بن علی (1413). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامی.
عبدری، محمد بن یوسف (1398). التاج والإکلیل، بیروت: دار الفکر.
علیش، محمد بن احمد (1409). منح الجلیل شرح مختصر خلیل، بیروت: دار الفکر.
غزالی، محمد بن محمد (1417). الوسیط فی المذهب، قاهره: دار السّلام.
کاتوزیان، ناصر (1376). تدلیس در حقوق اسلام و ایران: قواعد عمومی قراردادها، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاسانی، مسعود بن احمد (1406). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت: دار الکتب العلمیة.
کرکی، علی بن حسین (1408). جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
ماوردی، ابوالحسن (بی‌تا). الحاوی الکبیر، بیروت: دار الفکر.
موسوی خمینی، روح‌الله (1390). تحریر الوسیلة، قم: دار العلم.
موسوی خمینی، روح‌الله (1410). کتاب البیع، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
نجفی، محمدحسن (1365). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
نراقی، احمد بن محمد (1418). مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
نفراوی، شهاب الدین (1415). الفواکه الدوانی، بیروت: دار الفکر.
نووی، محیی الدین یحیی بن شرف (بی‌تا). المجموع شرح المهذب، بیروت: دار الفکر.