گونه‌شناسی بحث فقهی؛ تحلیل و تبیین گونه‌های بحث فقهی در ساختاری جامع

[1]. نک: الجوهری، الصحاح، ج‌6، ص2243؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ج‌13، ص522؛ الفیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ج‌2، ص479؛ الطریحی، مجمع البحرین، ج‌6، ص355.

[2]. نک: ابن‌فارس، معجم مقائیس اللغة، ج‌4، ص442؛ المصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن
الکریم، ج‌9، ص123؛ اسلامی، مدخل علم فقه، ص45؛ الحکیم، موسوعة الفقه الاسلامی المقارن، ص31.

[3]. نک: شریف مرتضی، رسائل الشریف المرتضی (رسالة الحدود والحقائق)، ج‌2، ص279؛ المشکینی، مجموعة آثار آیة‌الله المشکینی (اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها)، ص180؛ أبوحبیب، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، ص289؛ اسلامی، مدخل علم فقه، ص45.

[4]. عبدالعال، البحث الفقهی، ص12ـ13.

[5]. الطباطبایی البروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة والمسافر، ص18ـ22.

[6]. نک: مدرسی طباطبایی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ص63 به بعد «اهم منابع فقه».

[7]. نک: مهریزی، درایتی، فقه فتوایی آخوند خراسانی، ص19.

[8]. نک: اسلامی، مدخل علم فقه، ص209.

[9]. نک: الفضلی، التقلید والاجتهاد، ص212-225.

[10]. نک: مهریزی، درایتی، فقه فتوایی آخوند خراسانی، ص19؛ مدرسی طباطبایی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ص67 و377.

[11]. نک: اسلامی، مدخل علم فقه، ص209.

[12]. نک: کلانتری، «پیدایش و تطور کتاب‌های فقه القرآن»؛ فخلعی، «جستاری در تاریخ تفسیر آیات الأحکام»، ص347؛ فاکر میبدی، «فقه القرآن شیعه در بستر تاریخ».

[13]. نک: السبحانی، ادوار الفقه الامامی، ص251؛ حب‌الله، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی، ص306ـ335.

[14]. نک: الحکیم، «مراحل تطور الاجتهاد فی الفقه الامامی»، ص177؛ جناتی، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، ص224ـ229؛ الحکیم، تاریخ و تطور الفقه والأصول، ص61ـ67.

[15]. نک: فقه اجتماعی، به کوشش محمدباقر ربانی، ص15ـ17.

[16]. نک: الصدر، موسوعة الشهید الصدر (ومضات)، ج17، ص188؛ اسکندری، تولایی، «نظریه فهم اجتماعی نصوص، مبانی، کارکرد»، ص9ـ35.

[17]. نک: الشیخ قبلان، حول التخصص فی الأبواب الفقهیة، الاجتهاد والتجدید، ج2، ص225ـ242؛ الفضلی، التقلید والاجتهاد، ص213.

[18]. نک: ابن‌عبدالرحمن الرومی، الصیاغة الفقهیة فی العصر الحدیث، ص347ـ489.

[19]. نمونه‌ای از نگارش‌ها در این حوزه فقه نظام الأسرة اثر غدیر حمودی و منابع فراوانی است که با عنوان الأحول الشخصیة نگاشته شده‌اند.

[20]. نک: الحکیم، مجتمعنا فی تراث الشهید السید محمدباقر الصدر، ص69؛ الغفوری، «فقه النظریة عند الشهید الصدر»، ص123ـ204؛ عبدالحمید، الشهید الصدر من فقه الأحکام إلی فقه النظریات، ص118ـ130؛ العذاری، الاجتهاد والتجدید (فقه النظریة، معرفة وتطبیق)، ج2، ص111ـ132؛ ابن‌عبدالرحمن الرومی، الصیاغة الفقهیة فی العصر الحدیث، ص491ـ637.

[21]. نک: الحکیم، مجتمعنا فی تراث الشهید السید محمدباقر الصدر، ص67ـ68.

[22]. الصدر، موسوعة الشهید الصدر (الاسلام یقود الحیاة)، ج5، ص20ـ22.

[23]. مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری (ده گفتار، اصل اجتهاد در اسلام)، ص184ـ186.

[24]. گروه نویسندگان، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، ص201ـ211؛ نک: مهریزی، «اجتهاد گروهی: نقد و معرفی کتاب الاجتهاد الجماعی»؛ ایازی، «ادله اجتهاد جمعی و نقد ادله مخالفان»، در: www.ayazi.net.

[25]. نک: اسلامی، مدخل علم فقه، ص209.

[26]. نک: مهریزی، درایتی، فقه فتوایی آخوند خراسانی، ص19.

[i]. برای نمونه نک:

ـ الملاح، الشیخ حسین محمد، الفتوی نشأتها و تطورها، أصولها و تطبیقاتها، که بحث جامعی در موضوع فقه فتوایی از گونه‌های بحث فقهی است و در آن فتوا و مباحث مرتبط با آن در میان مذاهب اسلامی به طور جامع تحلیل شده است.

ـ الجدعانی، مجمول بنت أحمد بن‌حمید، الاستدراک الفقهی تأصیلا و تطبیقا، که در آن استدراک یا همان نقد و تعلیقه‌نگاری را، که از گونه‌های بحث فقهی است، به‌تفصیل کاویده است.

ـ ابن‌عبدالرحمن الرومی، هیثم بن‌فهد، الصیاغة الفقهیة فی العصر الحدیث، در این کتاب دو گونه از بحث فقهی، یعنی تقنین الأحکام الشرعیة (ص347ـ490) و النظریة الفقهیة (ص491 به بعد)، به شکل وافی بررسی شده است، اما به نظر می‌رسد موضوع تقسیم، فقط اَشکال بحث فقهی با محوریت استنباط احکام نیست، بلکه نقطه اهتمام نویسنده تقسیم نگارش‌ها در حوزه دانش فقه است. این مطلب از مقدمات او در باب تعریف الصیاغة الفقهیة (ص23ـ29)، بحث در باب الصیاغة الفقهیة عند الفقهاء السابقین (ص31ـ160) و از قراردادن اصطلاح‌شناسی فقهی (المصطلح الفقهی، ص189ـ346) در میان گونه‌های بحث فقهی معاصر دیده می‌شود.

[ii]. نک: ابن‌الشّلی، أبوأمامة نوار، اصلاح الفکر الفقهی، ص63؛ وی در بحث از فنون فقه ضمن تقسیم دانش‌های مرتبط با بحث فقهی، که از نظر موضوع اعم از بحث گونه‌شناسی است، به گونه‌هایی از بحث فقهی، همچون نوازل الأحکام، الفقه المقارن، آیات الأحکام، احادیث الأحکام و النظریات الفقهیة نیز اشاره می‌کند. همچنین عطیة، جمال، تجدید الفقه الاسلامی (التجدید الفقهی المنشود)، ص36ـ45، که از گونه‌های بحث فقهی به فقه مقارن، فقه قانون‌گذاری و نظریه‌پردازی فقهی اشاره می‌کند. همچنین الأشقر، عمر سلیمان، تاریخ الفقه الاسلامی، ص210، «النظریات الفقهیة»؛ الدسوقی، محمد، مقدمة فی دراسة الفقه الاسلامی، ص191 «الفقه المذهبی والفقه المقارن»، ص216 «تقنین الفقه»، ص262 «النظریة الفقهیة».

[iii]. یکی از بحث‌های جنجالی دوران معاصر ظهور گروه‌هایی است که به «قرآن‌گرا» شهرت یافته‌اند. محور قرآن‌گرایی انکار «سنت» و اکتفا به قرآن در استنباط احکام است (نک: حب‌الله، حیدر، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی، ص509ـ519، ص612ـ638).

[iv]. از باب نمونه، برای استمرار این گونه از بحث فقهی تا دوران معاصر می‌توان به کتاب ارزشمند الفقه المأثور، اثر علی مشکینی، از علمای معاصر، اشاره کرد (نک: المشکینی، میرزا علی، مجموعة آثار آیة الله المشکینی (الفقه المأثور)).

[v]. نگارش‌های فراوان در حوزه «فقه الخلاف» از آغازین نگارش‌های حوزه فقه تا به امروز جریان داشته است. برای نمونه اولین آثار در حوزه «فقه الخلاف» در اهل سنت می‌توان به اختلاف أبی‌حنیفة و أبی‌لیلی اثر ابویوسف (182ق) اشاره کرد. در فقه شیعه نیز کتاب الخلاف شیخ طوسی از اولین نگاشته‌های این حوزه فقهی است. استمرار این بحث تا به امروز چنان گسترده است که نیاز به ذکر ندارد؛ اما برای نمونه الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف اثر جعفر سبحانی، مسائل خلافیة اثر السید عبدالحسین شرف‌الدین که بعدها به مسائل فقهیة مشهور شد و دراسات فقهیة فی مسائل خلافیة تألیف نجم‌الدین طبسی از نگارش‌های معاصر در این حوزه‌اند.

[vi]. این عنوان و مشابهات آن، چون فقه الائتلاف، در میان معاصران رنگ جدی به خود گرفته، همچون اصطلاحی در حوزه بحث فقهی داخل شده و نگارش‌هایی را در پی داشته است (نک: الحکیم، السید منذر، فقه الوفاق فی تراث الامام شرف الدین، ص223ـ225؛ السدلان، صالح بن‌غانم، الائتلاف والاختلاف، اسسه و ضوابطه، ص70). مراجعه به آثار قدما و عناوینی چون المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف اثر امین الاسلام طبرسی (548ق) و جامع الخلاف والوفاق بین الامامیة و أئمة الحجاز والعراق اثر سبزواری (حدود 700ق) دلالت بر جریان این اندیشه در میان گذشتگان نیز دارد.

[vii]. این نگاه مبتنی بر نفی تعصب مذهبی و با تکیه بر اندیشه سلفی شکل گرفته است. البته در این نظریه نحله‌ها و تقریرهای متعددی مطرح است (نک: أمام، کمال‌الدین، التعصب المذهبی: قراءة معرفیة، ص250ـ251؛ الجوجو، حسن، التعصب المذهبی والتطرف الدینی و أثرهم علی الدعوة الاسلامیة).

[viii]. نمونه این قسم نگارش نیز فراوان است. فراتر از نگارش در این حوزه‌های بحث فقهی، منابعی نیز درباره مبانی و روش بحث در این اقسام از بحث فقهی تدوین شده است؛ برای نمونه: الموسوی، السید محمد، منهج الفقه الاسلامی فی المسائل المستحدثة و القحطانی، مسفر بن‌علی بن‌محمد، منهج استنباط احکام النوازل الفقهیة المعاصرة.

[ix]. نگارش در حوزه «فقه سیاسی» یا «فقه‌الدولة» در فقه اسلامی، به‌ویژه در فقه اهل سنت، سابقه‌ای دیرینه دارد. این بحث از ابحاث فقه موضوعی با عناوینی چون ولایت فقیه، فقه سیاسی، فقه‌الدولة و السیاسة الشرعیة نیز نامیده می‌شود. برای نمونه تألیفات در این حوزه می‌توان به ولایت فقیه اثر امام خمینی، السیاسة الشرعیة اثر ابن‌تیمیه و نظام الحکم فی الشریعة والتاریخ الاسلامی اثر ظافر القاسمی اشاره کرد. برای تفصیل بحث نک: الفقه السیاسی الاسلامی اثر خالد فهدوی.

[x]. نگارش در این حوزه در دوره معاصر در تمام جوامع اسلامی رشد چشمگیری داشته و در حوزه نظریه‌پردازی، قانون‌گذاری و نظام اقتصادی اسلامی و واقعیت‌های عملی قابل تطبیق در جامعه کارهای بزرگی صورت گرفته است. شکل‌گیری مجامع علمی در فقه اقتصاد، رشته‌های متعدد دانشگاهی در این حوزه و مجلات تخصصی بی‌شمار از مصادیق توسعه این‌ گونه بحث فقهی است.

[xi]. برای نمونه بحث در حوزه نظریه‌پردازی در این گونه بحث فقهی نک: الشرفی، عبدالمجید السوسوه، الاجتهاد الجماعی فی التشریع الاسلامی، ص43ـ124؛ الکرنز، نصر محمود، الاجتهاد الجماعی و تطبیقاته المعاصرة، ص31ـ92، القرضاوی، یوسف، الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیة، ص182ـ184؛ الشبلی، مصطفی، الفقه الاسلامی بین المثالیة والواقعیة، ص220ـ211؛ القطان، مناع، تاریخ التشریع الاسلامی، ص422ـ423؛ الزرقا، مصطفی أحمد، الفقه الاسلامی و مدارسه، ص113ـ119.

برای معرفی نمونه‌های تطبیقی و واقعی مؤسسات و مجامع فقهی نک: الکرنز، نصر محمود، الاجتهاد الجماعی و تطبیقاته المعاصرة، ص97ـ142؛ الشرفی، عبدالمجید السوسوه، الاجتهاد الجماعی فی التشریع الاسلامی، ص138ـ140؛ الدسوقی، محمد، مقدمة فی دراسة الفقه الاسلامی، ص226ـ228.

[xii]. برخی فقه فتوایی را به حکم شرعی به نحو کلی یا اخبار از حکم کلی معنا کرده‌اند (العاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، ص156). برخی نیز آن را به معنای طلب فتوا و استفتاء دانسته‌اند (أبوحبیب، سعدی، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، ص281؛ عبدالرحمن، محمود، معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیة، ج‌3، ص33).

[xiii]. این بحث تا آنجا پیش رفته که گاه فقیهی در فقه استدلالی به نتیجه‌ای علمی رسیده، اما در فقه فتوایی خود نظر دیگری را اعلام کرده است. نمونه‌های آن فراوان است؛ مثلاً امام خمینی در کتاب الطهارة (ج4، ص200) قائل به لزوم تعدد در تطهیر اناء با ماء معتصم می‌شود؛ اما در تحریر الوسیله (ج1، ص128) می‌گوید احوط آن است که تعدد ترک نشود. همچنین درباره عدم اشتراط لفظ در عقد نکاح در کتاب البیع (ج1، ص267ـ268) قائل به شرط ‌نبودن لفظ و وقوع آن با فعل می‌شود؛ اما در تحریر (ج2، ص246) لفظ را برای وقوع عقد شرط می‌کند. البته این نمونه‌ها تابع قاعده عمومی احتیاط در مقام فتوا هستند.

[xiv]. این شکل از آثار فقهی مصادیق فراوانی، به‌ویژه در میان قدما، دارد، از جمله النهایة فی مجرد الفقه والفتوی نگاشته شیخ طوسی. البته در میان کارهای معاصر نیز نمونه‌هایی از آن را می‌توان یافت، از جمله الفقه المأثور، نگاشته میرزا علی مشکینی.

[xv]. برای نمونه نک: الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، نگاشته شیخ یوسف بحرانی. در دوران معاصر نیز می‌توان به نهج الشریعة لجمیع الشیعة اثر الشیخ محسن آل عصفور اشاره کرد.

[xvi]. نمونه آن تعلیقات متعددی است که بر رسائل عملیه، عروة الوثقی، منهاج الصالحین، تحریر الوسیلة و مانند اینها نگاشته شده است. البته این سبک در طول تاریخ جریان داشته و مصادیق آن فراوان‌اند.

[xvii]. رساله‌نویسی به معنای جمع‌آوری و تدوین مجموعه‌ای از مسائل مبتلابه مکلف است که سابقه‌ای دیرینه دارد. برخی معتقد الامامیة اثر عمادالدین حسن طبری (698ق) (مدرسی طباطبایی، سید حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ص377)، برخی جامع عباسی اثر شیخ بهایی (جناتی، محمدابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، ص284) و برخی احکام النساء تألیف شیخ مفید (مهریزی، مهدی، درایتی، محمدحسین، فقه فتوایی آخوند خراسانی، ص20) را اولین نگاشته‌های این حوزه می‌دانند. این نوع نگارش‌ها در دوران معاصر شکل سازمان‌یافته و متکاملی به خود گرفته و رواج فراوان دارد.

[xviii]. پاسخ‌گویی به پرسش‌ها و مراجعات مکلفان موضوع این نوع نگارش‌ها است (نک: جناتی، محمدابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، ص278ـ284).

[xix]. برای نمونه می‌توان به کتاب النص والاجتهاد تألیف السید عبدالحسین شرف‌الدین اشاره کرد.

[xx]. وجود منابع فقه مقارن در هر مذهب و نیز اعتماد فقهای هر مذهب بر مقارن‌نگاری‌های خویش و انکار مباحث مقارن دیگر مذاهب قرینه صدق این ادعا است. برای نمونه در سایت «إسلام ویب» فتوای شماره 123768 در پاسخ به پرسش از منابع فقه مقارن درباره کتاب الفقه علی المذاهب الخمسة نوشته محمدجواد مغنیة آورده است: «فأما الکتب المذکورة فمنها ما لا یعول علیه، و لا یلتفت إلیه ککتاب الفقه علی المذاهب الخمسة، فإن مؤلفه مشهورٌ بالبدعة، و لیس کتابه من الکتب المعتبرة عند أهل السنة، فلا ینبغی لک اقتناؤه و لا النظر فیه».

[xxi]. این نگاه مبتنی بر نفی تعصب مذهبی و با تکیه بر اندیشه سلفی شکل گرفته است. البته در این نظریه نحله‌ها و تقریرهای متعددی مطرح است (نک: أمام، کمال‌الدین، التعصب المذهبی؛ قراءة معرفیة، ص250ـ251؛ الجوجو، حسن، التعصب المذهبی والتطرف الدینی و أثرهم علی الدعوة الاسلامیة).

[xxii]. یوسف قرضاوی در این باب می‌گوید: «والأولی بالمفتی المعاصر: أن یخرج بالناس من سجن المذهبیة الضیقة إلی باحة الشریعة الواسعة، بما فیها المذاهب المتبوعة، والمذاهب المنقرضة، و أقوال الأئمة الذین لم یعرف لهم مذهب یتبع، و هم جد کثیرین. و فوق هؤلاء جمیعاً، أقوال علماء الصحابة... إننا قد نری بعض المذاهب تشدد فی مسألة، علی حین یخفف فیها مذهب آخر أو مذاهب أخری. و بعضها یضیق فی قضیة غایة التضییق، و غیره یوسع فیها غایة التوسعة، و هذا یعطینا فرصة للموازنة و الترجیح، و اختیار ما هو أهدی سبیلا، و أرجح دلیلا» (القرضاوی، یوسف، فی فقه الأقلیات المسلمة، ص34).

[xxiii]. برای مخالفان این نظریه نک: اللامذهبیة أخطر بدعة تهدد الأمة الاسلامیة تألیف محمد سعید رمضان البوطی و اللامذهبیة قنطرة اللادینیة تألیف محمد زاهد بن‌الحسن الکوثری. درباره موافقان و مدافعان این نظریه افزون بر آنچه در پی‌نوشت‌های قبل آمد، نک: عباسی، محمد عید، بدعة التعصب المذهبی و آثارها الخطیرة فی جمود الفکر و انحطاط المسلمین.

[xxiv]. برای نمونه نگارش «فقه الخلاف» در حوزه درون‌مذهبی می‌توان مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة اثر علامه حلی و فقه استدلالی در مسائل خلافی نوشته محمدجواد غروی اصفهانی را نام برد.

[xxv]. مصادیق «فقه الخلاف» مبتنی بر اختلافات مذهبی نیز فراوان است. برای نمونه در اهل سنت اختلاف أبی‌حنیفة و أبی‌لیلی اثر ابویوسف (182ق) و در فقه شیعه الخلاف شیخ طوسی؛ الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف تألیف جعفر سبحانی، مسائل خلافیة اثر سید عبدالحسین شرف‌الدین، که بعدها به مسائل فقهیة مشهور شد، و دراسات فقهیة فی مسائل خلافیة نوشته نجم‌الدین طبسی از نگارش‌های این حوزه‌اند.

[xxvi]. برخی به این مسئله التفات کرده‌ و در تقسیم بحث خود آن را لحاظ کرده‌اند (نک: ابن‌عبدالرحمن الرومی، هیثم بن‌فهد، الصیاغة الفقهیة فی العصر الحدیث، ص189ـ345).

منابع

ابن‌الشلی، أبوأمامة نوار (1432ق/2011م)، إصلاح الفکر الفقهی رؤیة معاصرة، الطبعة الأولی، القاهرة: دار السلام للطباعة والنشر والتوزیع والترجمة.

ابن‌عبدالرحمن الرومی، هیثم بن‌فهد (1433ق)، الصیاغة الفقهیة فی العصر الحدیث دراسة تأصیلیة، الریاض: دار التدمریة.

ابن‌فارس، أبوالحسین أحمد (1404ق)، معجم مقائیس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، الطبعة الأولی، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی.

ابن‌منظور الافریقی المصری، أبی‌الفضل جمال‌الدین محمد بن‌مکرم (1414ق)، لسان العرب، تحقیق: أحمد فارس صاحب الجوائب، الطبعة الثالثة، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، دار صادر.

أبوحبیب، سعدی (1408ق)، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحا، الطبعة الثانیة، دمشق: دار الفکر.

اسلامی (اسفندیاری)، رضا (1384ش)، مدخل علم فقه: ادوار، منابع، مفاهیم، کتاب‌ها و رجال فقه مذاهب اسلامی، چ اول، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

اسکندری، الهام، تولایی، علی (1391ش)، «نظریه فهم اجتماعی نصوص، مبانی، کارکرد»، در: مطالعات اسلامی، فقه و اصول، س44، ش90، ص9ـ36.

الأشقر، عمر سلیمان (1402ق)، تأریخ الفقه الاسلامی، الطبعة الأولی، الکویت: مکتبة الفلاح.

أمام، کمال‌الدین (1428ق)، «التعصب المذهبی قراءة معرفیة»، مجلة رسالة التقریب، العدد 59.

ایازی، محمدعلی (1391ش)، «ادله اجتهاد جمعی و نقد ادله مخالفان»، در: پایگاه اطلاع‌رسانی مراجع شیعه، کد مقاله: 1391124414، http://www.marjaema.net/?p=4&id=14.

البوطی، محمد سعید رمضان (1426ق)، اللامذهبیة أخطر بدعة تهدد الشریعة الاسلامیة، دمشق ـ سوریة: دار الفارابی للمعارف.

الجدعانی، مجمول بنت أحمد بن‌حُمید (1435ق/2014م)، الاستدراک الفقهی تأصیلا و تطبیقا، الطبعة الأولی، مکة المکرمة: الملتقی العلمی للنشر والتوزیع.

جناتی شاهرودی، محمدابراهیم (1374ش)، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، قم: برنامه جامع فقه نور، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی.

الجوجو، حسن (1426ق)، «التعصب المذهبی والتطرف الدینی وأثرهم علی الدعوة الاسلامیة»، مؤتمر الدعوة الاسلامیة و متغیرات العصر، الجامعة الاسلامیة بغزة، کلیة أصول الدین.

الجوهری، اسماعیل بن‌حماد (1410ق)، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق: أحمد عبد الغفور العطار، الطبعة الأولی، بیروت: دار العلم للملایین.

حب‌الله، حیدر (2006م)، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی التکون والصیرورة، الطبعة الأولی، بیروت: مؤسسة الانتشارات العربی.

الحکیم، السید محمدجعفر (1431ق)، تأریخ و تطور الفقه والأصول فی حوزة النجف الأشرف العلمیة، الطبعة الرابعة، بیروت: مؤسسة العارف للمطبوعات.

الحکیم، السید محمدهادی (1389ش)، موسوعة الفقه الاسلامی المقارن، إشراف: السید محمود الهاشمی الشاهرودی، الطبعة الأولی، قم: مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی طبقا لمذهب أهل البیت7.

الحکیم، السید منذر (1420ق)، «مراحل تطور الاجتهاد فی الفقه الامامی»، در: مجلة فقه أهل البیت7، السنة الرابعة، العدد 13.

الحکیم، السید منذر (1426ق)، «فقه الوفاق فی تراث الامام شرف الدین»، در: فقه أهل البیت7، السنة العاشرة، العدد 38.

الحکیم، السید منذر (1430ق)، مجتمعنا فی تراث الشهید السید محمدباقر الصدر، الطبعة الأولی، طهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة.

الدسوقی، محمد (1420ق)، مقدمة فی دراسة الفقه الاسلامی، قطر: دار الثقافة للطباعة والنشر والتوزیع.

الزرقا، مصطفی أحمد (1416ق)، الفقه الاسلامی و مدارسه، الطبعة الأولی، دمشق و بیروت: دار القلم، دار الشامیة.

السبحانی التبریزی، الشیخ جعفر (1424ق)، أدوار الفقه الامامی‌، الطبعة الأولی، قم: مؤسسه امام صادق7.

السدلان، صالح بن‌غانم (1417ق)، الائتلاف والاختلاف، أسسه و ضوابطه، ریاض: دار بلنسیة للنشر والتوزیع.

الشبلی، محمد مصطفی (1982ق)، الفقه الاسلامی بین المثالیة والواقعیة، بیروت: الدار الجامعیة للطباعة والنشر.

شرف‌الدین الموسوی، الامام سید عبدالحسین (1404ق)، النص والاجتهاد، تحقیق و تعلیق: أبومجتبی، الطبعة الأولی، قم: سید الشهداء7.

الشرفی، عبدالمجید السوسوه (1418ق)، الاجتهاد الجماعی فی التشریع الاسلامی، الطبعة الأولی، قطر: وزارة الأوقاف والشؤون الاسلامیة.

الشیخ قبلان، عبدالأمیر (1424ق)، حول التخصص فی الأبواب الفقهیة، الاجتهاد والتجدید (مجموعة من المقالات المختارة للؤتمر الدولی الخامس عشر للوحدة الاسلامیة)، اعداد: سید جلال‌الدین میرآقایی، الطبعة الأولی، طهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة.

الصدر، السید محمدباقر (1421ق)، موسوعة الشهید الصدر (الاسلام یقود الحیاة)، الطبعة الأولی، قم: مرکز الأبحاث والدراسات التخصّصیة للشهید الصدر.

الصدر، السید محمدباقر (1423ق)، موسوعة الشهید الصدر (ومضات)، الطبعة الأولی، قم: مرکز الأبحاث والدراسات التخصّصیة للشهید الصدر.

الطباطبایی البروجردی، السید حسین (1416ق)، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة والمسافر، المقرر: حسینعلی المنتظری، الطبعة الثالثة، قم: مکتب آیت‌ الله المنتظری.

الطریحی، فخرالدین (1416ق)، مجمع البحرین، تحقیق: سید أحمد الحسینی، چاپ سوم، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی.

العاملی، یاسین عیسی (1413ق)، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، الطبعة الأولی، بیروت: دار البلاغة للطباعة والنشر والتوزیع.

عباسی، محمد عید (1970م)، المذهبیة المتعصبة هی البدعة أو بدعة التعصب المذهبی وآثارها الخطیرة فی جمود الفکر و انحطاط المسلمین، عمان ـ الأردن: المکتبة الاسلامیة.

عبدالحمید، صائب (2008م)، الشهید محمد باقر الصدر من فقه الأحکام إلی فقه النظریات، الطبعة الأولی، بیروت: مرکز الحضارة لتنمیة الفکر الاسلامی.

عبدالرحمان، محمود (1999م)، معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیة، القاهرة: دار الفضیلة للنشر والتوزیع.

عبدالعال، اسماعیل سالم (1429ق)، البحث الفقهی طبیعته، خصائصه، أصوله، مصادره مع المصطلحات الفقهیة فی المذاهب الأربعة، الطبعة الأولی، مکة المکرمة: مکتبة الأسدی.

العذاری، السید جواد (1424ق)، فقه النظریة معرفة و تطبیق، الاجتهاد والتجدید (مجموعة من المقالات المختارة للؤتمر الدولی الخامس عشر للوحدة الاسلامیة)، اعداد: سید جلال‌الدین میرآقایی، الطبعة الأولی، طهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة.

عطیة، جمال (1420ق)، تجدید الفقه الاسلامی (التجدید الفقهی المنشود)، الطبعة الأولی، بیروت: دار الفکر المعاصر.

الغفوری، خالد (1421ق)، «فقه النظریة عند الشهید الصدر»، مجلة فقه أهل البیت7، السنة الخامسة، العدد 20.

فاکر میبدی، محمد (1386ش)، «فقه القرآن شیعه در بستر تاریخ»، در شیعه‌شناسی، س5، ش17، ص29ـ68.

فخلعی، محمدتقی (1379ش)، «جستاری در تاریخ تفسیر آیات الأحکام»، در نشریه دانشکده الاهیات مشهد، ش49 و 50، ص347ـ394.

الفضلی، عبدالهادی (1428ق)، التقلید والاجتهاد دراسة فقهیة لظاهرتی التقلید والاجتهاد الشرعیین، بیروت: مرکز الغدیر.

فقه اجتماعی (1393ش). به کوشش محمدباقر ربانی، چاپ اول، قم: مرکز فقهی أئمه اطهار7.

الفیومی الحموی، أبوالعباس أحمد بن‌محمد بن‌علی (1414ق)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، الطبعة الأولی، قم: منشورات دار الرضی.

القحطانی، مسفر بن‌علی بن‌محمد (1421ق/2000م)، منهج استنباط احکام النوازل الفقهیة المعاصرة دراسة تأصیلیة تطبیقیة، المملکة العربیة السعودیة: جامعة أم القری.

القرضاوی، یوسف (1417ق)، الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیة، الطبعة الأولی، الکویت: دار القلم.

القرضاوی، یوسف (1422ق/2001م)، فی فقه الأقلیات المسلمة حیاة المسلمین وسط المجتمعات الأخری، الطبعة الأولی، مصر: دار الشروق.

القطان، مناع (1417ق)، تاریخ التشریع الاسلامی، الطبعة الثانیة، الریاض: مکتبة المعارف للنشر والتوزیع.

الکرنز، نصر محمود (1429ق)، الاجتهاد الجماعی و تطبیقاته المعاصرة، إشراف: الدکتور ماهر حامد الحولی، غزة: الجامعة الاسلامیة.

کلانتری، محمد (1377ش)، «پیدایش و تطور کتاب‌های فقه القرآن»، در مجله فقه، ش17 و 18، ص344ـ369.

الکوثری، محمد زاهد بن‌الحسن (2006م)، اللامذهبیة قنطرة اللادینیة، مصر: المکتبة الأزهریة للتراث.

گروه نویسندگان (1341ش)، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.

مدرسی طباطبایی، سید حسین (1410ق)، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه: محمدآصف فکرت، چاپ اول، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

المشکینی، میرزا علی (1392ش)، مجموعة آثار آیة الله المشکینی (ج23؛ اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها)، تحقیق محمدمهدی إحسانی‌فر، الطبعة الأولی، قم: دار الحدیث.

المشکینی، میرزا علی (1392ش)، مجموعة آثار آیة الله المشکینی (ج26؛ الفقه المأثور)، تحقیق: محمدمهدی إحسانی‌فر، الطبعة الأولی، قم: دار الحدیث.

المصطفوی، حسن (1402ق)،‌ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، الطبعة الأولی، تهران: مرکز الکتاب للترجمة والنشر.

مطهری، مرتضی (1384ش)، مجموعه آثار (ج 20؛ آشنایی با اصول فقه)، چاپ سوم، تهران: صدرا.

الملاح، الشیخ حسین محمد (1427ق/2006م)، الفتوی نشأتها و تطورها، أصولها و تطبیقاتها، بیروت، صیدا: المکتبة العصریة.

شریف مرتضی، علی بن‌حسین موسوی (1405ق)، رسائل الشریف المرتضی (ج2؛ رسالة الحدود والحقائق)، محقق و مصحح: سید مهدی رجایی، الطبعة الأولی، قم: دار القرآن الکریم.

خمینی، سید روح‌الله موسوی (1421ق)، کتاب البیع، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

خمینی، سید روح‌الله موسوی (1421ق)، کتاب الطهارة، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

خمینی، سید روح‌الله موسوی (بی‌تا)، تحریر الوسیلة، چاپ اول، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.

الموسوی، السید محمد (1430ق)، منهج الفقه الاسلامی فی المسائل المستحدثة، الطبعة الأولی، قم: مرکز الطباعة والنشر التابعة لمکتب الاعلام الاسلامی.

مهریزی، مهدی (1377ش)، «اجتهاد گروهی: نقد و معرفی کتاب الاجتهاد الجماعی»، در آیینه پژوهش، ش50، ص32ـ35.

مهریزی، مهدی، درایتی، محمدحسین (1390ش)، فقه فتوایی آخوند خراسانی، چاپ اول، قم: معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.