تحلیل ماهیت اجل در معاملات مؤجل از منظر فقهای امامیه و حنفیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی. دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

2 استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.22034/fiqh.2023.384991.1135

چکیده

معاملات از حیث زمان ‌بر دو قسم‌ است: نخست: معاملاتی که اقتضای تسلیم عوضین در آنها حال است؛ دوم معاملاتی که تسلیم احدی از عوضین یا به اقتضای عقد یا به اراده متعاقدین مؤجل است. متعاقدین در معاملات مؤجل با وجود رعایت قواعد عمومی قراردادها، ملزم به رعایت احکام مرتبط با اجل هستند. سؤال این است که ماهیت اجل در معاملات مؤجل چیست؟ و مشروعیت جعل آن در این‌گونه معاملات بر چه مبنایی است؟ متعاقدین برای صحت آن ملزم به رعایت چه شروطی هستند؟ در این مطالعه به روش توصیفی ـ تحلیلی پس از پرداختن به چیستی اجل و شروط صحت آن در معاملات مؤجل در مذاهب امامیه و حنفیه، این نتیجه حاصل شد که متعاقدین در انعقاد معاملات مؤجل ملزم به رعایت چهار شرط هستند که رعایت‌نکردن هر کدام از این شروط سبب بطلان معامله می‌شود. این شروط عبارت‌اند از: اجل در برابر امری در آینده، محقق‌الوقوع، معلوم و عاری از عوض مقارن به ربا باشد. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [العربیة]

تحلیل ماهیة الأجل فی المعاملات المؤجلة من وجهة نظر الفقهاء الإمامیة والحنفیة

نویسندگان [العربیة]

  • احسان پورپونه نجف آبادی 1
  • احسان علی اکبری بابوکانی 2
1 طالب دکتوراه فی الفقه وأسس القانون الإسلامی، جامعة آزاد الإسلامیة، نجف آباد، إیران.
2 أستاذ مساعد فی الفقه وأسس القانون الإسلامی، جامعة اصفهان، اصفهان، إیران.
چکیده [العربیة]

تُقسم المعاملات إلى قسمین من حیث الزمان: الأول: المعاملات التی یقتضی فیها تسلیم العوضین حالاً. الثانی: المعاملات التی یؤجل تسلیم أحد العوضین حسب العقد أو إرادة المتعاقدین. فیما یتعلق بالمعاملات المؤجلة، فإن المتعاقدین، على الرغم من الامتثال لقواعد العقود العامة، ملزمون بالامتثال لأحکام المرتبطة بالأجل. السؤال هو: ما هی ماهیة الأجل فی المعاملات المؤجلة؟ وما هی شرعیة تحدیده فی هذه المعاملات؟ وما هی الشروط التی یجب أن یلتزم بها المتعاقدین من أجل صحته؟ باستخدام الأسلوب الوصفی التحلیلی فی هذه الدراسة، وبعد التعامل مع مفهوم الأجل وشروط صحته فی المعاملات المؤجلة فی المذاهب الإمامیة والحنفیة، تبین أن المتعاقدین ملزمون بالامتثال لأربعة شروط عند إبرام المعاملات المؤجلة، وأی انتهاک لأی من هذه الشروط یؤدی إلى بطلان المعاملة. هذه الشروط هی: الأجل فی مقابل أمر فی المستقبل، محقق الوقوع، معلوماً، وخالیاً من عوض مقارن بالربا.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الأجل
  • المعاملات المؤجلة
  • بیع السلم
  • بیع النسیئة
  • الربا
  1. ابن‌امیر‌حاج، ابوعبدالله (1403 ق)؛ التقریر و التحبیر علی تحریر الکمال‌بن‌الهمام؛ چ دوم، [بی‌جا]: دار الکتب‌العلمیه.
  2. ابن‌‌عابدین، محمدامین بن عمر بن عبدالعزیز (1412 ق)؛ رد المحتار علی الدر المختار؛ چ دوم، بیروت: دار الفکر.
  3. ابن‌ماجه، محمد بن یزید [بی‌تا]؛ سنن ابن‌ماجه؛ محقق: محمد فؤاد عبدالباقی؛ بیروت: دار الفکر.
  4. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)؛ لسان العرب؛ چ سوم، بیروت: دار صادر.
  5. ابن‌همام، کمال‌الدین [بی‌تا]؛ فتح القدیر؛ [بی‌جا]: دار الفکر.
  6. باقری، احمد (1382 ش)؛ «ضمان ما لم یجب»؛ فصلنامه مقالات و بررسی‌ها، دوره 36 (ش 74)، ص 77 – 90.
  7. بخاری، محمد بن اسماعیل (1407 ق)؛ صحیح البخاری؛ محقق: مصطفى دیب البغا؛ چ سوم، بیروت: دار ابن‌کثیر.
  8. بشارت، ف (2006 م)؛ «اثر الاجل فی عقد البیع فی الفقه الاسلامی»؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه النجاح الوطنیه، فلسطین.
  9. تنها، ح (1399 ش)؛ «شرط اجل در ضمن عقد قرض در مذاهب خمسه و حقوق ایران»؛ دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز.
  10. تولمی، محمدتقی (1394 ش)؛ «مفهوم و گستره للاجل قسط من الثمن»؛ دوفصلنامه علمی پژوهشی مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام. دوره 2 (ش 4)، ص 130 – 156.
  11. جصاص، ابوبکر احمد بن علی الرازی (1405 ق)؛ احکام ‌القرآن؛ محقق: محمد الصادق قمحاوی؛ بیروت: دار احیاء التراث ‌العربی.
  12. حر عاملی، محمد بن حسن‌ (1409 ق)؛ وسائل‌الشیعه؛ محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام؛ چ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
  13. حسینى‌ عاملى، سید جواد بن محمد (1419 ق)؛ مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه؛ محقق: محمدباقر خالصى‌؛ چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  14. حکیم طباطبایی، سیدمحسن (1416 ق)؛ مستمسک العروة الوثقى؛ چ اول،‌ قم: مؤسسة دار التفسیر‌.

خویی، سیدابوالقاسم [بی‌تا]؛ مصباح الفقاهه؛ محقق: محمدعلی توحیدى؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].

  1. دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر (1386 ق)؛ سنن الدارقطنی؛ محقق: سیدعبدالله هاشم یمانی المدنی؛ بیروت: دار المعرفه.
  2. رازی، فخرالدین (1421 ق)؛ تفسیر الکبیر؛ بیروت: دار الکتب العلمیة.
  3. روحانى‌، سیدصادق (1412 ق)؛ فقه الصادق علیه السلام؛ چ اول، قم: دار الکتاب.
  4. سائح، م (2006 م)؛ «اثر الاجل فی احکام عقد الاجاره فی الفقه و القانون المدنی»؛ دانشگاه النجاح الوطنیه، فلسطین.
  5. سرخسی، محمد بن احمد بن ابی‌سهل شمس‌الأئمة (1414 ق)؛ المبسوط؛ بیروت: دار المعرفه.
  6. سمرقندی، علاءالدین محمد (1414 ق)؛ تحفه الفقها؛ چ دوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  7. سیورى‌، مقداد بن عبد اللّه (1425 ق)؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ چ اول، قم: انتشارات مرتضوى‌.
  8. شافعی، ابوعبدالله محمد بن ادریس (1410 ق)؛ الام؛ بیروت: دار المعرفة.
  9. شهید اول، محمد بن مکی عاملی (1417 ق)؛ الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة؛ چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
  10. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی (1413 ق)؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام؛ چ اول، قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
  11. شیبانی، محمد بن حسن (1406 ق)؛ الجامع الصغیر و شرحه النافع الکبیر؛ چ اول، بیروت: عالم الکتب.
  12. شیخ انصاری، مرتضی (1415 ق)؛ مکاسب المحرمه و البیع و الخیارات؛ محقق: گروه پژوهش در کنگره؛ چ اول، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌.
  13. صابری جعفری، م (1395 ش)؛ «آثار اجل در عقدهای مضاربه و بیع سلف»؛ پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشکده ادبیات و علوم اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
  14. طباطبایی حکیم، سیدمحسن (1416 ق)؛ مستمسک العروة الوثقى؛ چ اول،‌ قم: مؤسسة دار التفسیر‌.
  15. طبرسی، امین‌الاسلام [بی‌تا]؛ تفسیر مجمع البیان؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].
  16. طبری، محمد بن جریر (1420 ق)؛ جامع البیان فی تأویل القرآن؛ محقق: احمد محمد شاکر؛ بیروت: مؤسسه الرسالة.
  17. طوسی، ابوجعفر محمد بن ‌حسن (1387 ق)؛ المبسوط فی فقه الامامیه؛ محقق: سیدمحمدتقی کشفى؛ چ سوم، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه.
  18. ـــــــــــــــــــ (1407 ق)؛ الخلاف؛ محقق: علی خراسانى، سیدجواد شهرستانى، مهدى طه نجف و مجتبى عراقى‌؛ چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
  19. طوسی، ابوجعفر محمد بن ‌حسن [بی‌تا]؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ محقق: احمد حبیب قصیر العاملی؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].
  20. علامه حلی، حسن بن یوسف (1420 ق)؛ تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الامامیة؛ محقق: ابراهیم بهادری؛ چ اول، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
  21. ـــــــــــــــــــ (1414 ق)؛ تذکرة الفقهاء؛ محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام؛ چ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
  22. علامه ‌طباطبایی، سیدمحمدحسین (1370 ش)؛ تفسیر المیزان؛ مترجم: سیدمحمدباقر موسوی همدانی؛ چ چهارم، قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
  23. علامه ‌طباطبایی، سیدمحمدحسین (1370 ش)؛ تفسیر المیزان؛ مترجم: سیدمحمدباقر موسوی همدانی؛ چ چهارم، قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
  24. عینی، بدرالدین (1420 ق)؛ العنایه شرح الهدایه؛ چ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  25. فیروزآبادی، محمد بن ‌یعقوب (1415 ق)؛ قاموس المحیط؛ چ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  26. فیروزآبادی، مجدالدین [بی‌تا]؛ تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس؛ لبنان: دار الکتب العلمیة.
  27. قدوری، ابوالحسین (1427 ق)؛ التجرید؛ محقق: محمد احمد سراج؛ علی جمعه محمد؛ چ دوم، قاهره: دار السلام.
  28. قرطبی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1423 ق)؛ الجامع لاحکام القرآن؛ ریاض: دار عالم الکتب.
  29. کاسانی، علاءالدین (1406 ق)؛ بدایع الصنائع فی ترتیب الشرایع؛ چ دوم، [بی‌جا]: دار الکتب العلمیه.
  30. مجموعه‌ای از مؤلفین [بی‌تا]؛ مجله مجمع الفقه الاسلامی؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].
  31. محدث نوری، میرزاحسین (1408 ق)؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام؛ بیروت: موسسه آل البیت علیهم‌السلام.
  32. محقق ثانی، على بن حسین‌ (1414 ق)؛ جامع المقاصد فی شرح القواعد؛ محقق: گروه پژوهش موسسه آل البیت علیهم‌السلام، چ دوم، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
  33. مسلم، مسلم بن الحجاج [بی‌تا]؛ صحیح مسلم؛ محقق: محمد فؤاد عبد الباقی؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  34. موسوی سبزواری، سید‌عبدالاعلی (1413 ق)؛ مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام‌؛ محقق: موسسه المنار؛ چ چهارم؛ قم: المنار.
  35. نجفی، محمدحسن (1404 ق)؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ محقق: عباس قوچانى و على آخوندى‌؛ چ هفتم، بیروت: دار احیا التراث العربی.
  36. نسفی، عبدالله بن احمد (1432 ق)؛ کنز الدقائق؛ محقق: سائد بکداش؛ [بی‌جا]: دار السراج.
  37. نیکوزاد شهرکی، پ (1388 ش)؛ «بررسی اجل در عقود معاوضی در فقه و حقوق»؛ پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم.
  38. وزارت اوقاف و شئون اسلامی کویت (1404 ق)؛ موسوعه فقهیه؛ چ اول، کویت: دار السلاسل.