بررسی تطبیقی انکار نسب از دیدگاه فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق جامعة المصطفی (ص)، قم، ایران

10.22034/fiqh.2023.408148.1167

چکیده

شارع و قانون‌گذار همواره برای نفی نسب در سایه تقنین راه‌هایی قرار داده است که نسبت فرزندی میان پدر و طفل از بین می‌رود. انسجام‌بخشی و تبیین دیدگاه و مبانی مذاهب فقهی پیرامون این موضوع، هدف اصلی این تحقیق است. پژوهش حاضر که به شیوۀ کتابخانه‌ای و توصیفی انجام یافته است، نشان از آن است که در فقه اسلامی به طور کلی به دو شیوه می‌توان اقدام به انکار نسب کرد: تحقق‌نیافتن قاعده فراش (تولد طفل کمتر از شش‌ماه یا بیشتر از مدت متعارف، صغیر‌بودن زوج یا اتفاق زوجین بر نزدیکی‌نکردن) و لعان. هر کدام از آنها دارای شرایطی است و اعتبار انکار نسب با استناد به آنها منوط به تحقق شروط مقرر‌شده می‌باشد؛ با این تفاوت که ضابطه شناسایی قاعده فراش در فقه حنفی شرعی است نه عادی و عقلی و حال آنکه سایر فقیهان مذاهب اسلامی ملاک در این قاعده را عادی و فعلی می‌دانند. از این‌رو از نظر فقه حنفی قاعده فراش قابلیت انکار نسب را ندارد. افزون بر آن در فقه حنفی لعان به لحاظ ماهیتی مانند طلاق است و سبب حرمت ابدی نمی‌شود و با تکذیب زوج همه آثار شرعی آن بر می‌گردد؛ بر خلاف سایر فقیهان مذاهب اسلامی که لعان حرمت ابدی را به دنبال دارد و در فرض رجوع تنها فرزند از پدر ارث می‌برد وبرعکس منتفی است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [العربیة]

دراسة مقارنة لإنکار النسب من وجهة نظر فقه المذاهب الإسلامیة

نویسنده [العربیة]

  • سیامک قیاسی سررکی
أستاذ مساعد فی قسم القانون بجامعة المصطفى (ص)، قم، إیران
چکیده [العربیة]

لقد دأب الشارع والمشرع على وضع وسائل لنفی النسب فی ظل التشریع، حیث تُذهب نسبة الأبوة بین الأب والطفل. الهدف الرئیسی لهذا البحث هو التمحیص وشرح منظور وأسس المذاهب الفقهیة حول هذا الموضوع. یشیر البحث الحالی، الذی تم بشکل مکتبیًا ووصفیًا، إلى أنه یمکن إنکار النسب فی الفقه الإسلامی بطرقتین بشکل عام: عدم تحقق قاعدة الفراش (مثل ولادة الطفل قبل مرور ستة أشهر أو بعد مرور فترة زمنیة متعارفة، صغر سن الزوجین أو موافقة الزوجین على عدم الجماع) واللعان. کل منهما له شروطه، وإعتبار إنکار النسب بالإستناد بهما یعتمد على تحقق الشروط المقررة؛ ولکن الفرق بینهما هو أن طریقة تشخیص قاعدة الفراش فی الفقه الحنفی تکون شرعیتًا ولیست على المعاییر العادیة والعقلیة، فی حین أن باقی فقهاء المذاهب الإسلامیة یعتبرون المعیار فی هذه القاعدة من النواحی العادیة والفعلیة. وبناءً على ذلک، من وجهة نظر الفقه الحنفی، قاعدة الفراش لیست قادرة على إنکار النسب. وبالإضافة إلى ذلک، فی الفقه الحنفی، اللعان فی ذاته یعامل مثل الطلاق ولا یؤدی إلى حرمة أبدیة، وعندما یُنکر الزوج، یتم إلغاء جمیع الآثار الشرعیة له، على عکس باقی الفقهاء فی المذاهب الإسلامیة الذین یرون أن لعان یؤدی إلى حرمة إبدیة وفی حالة العودة، یرث الابن من الأب وعکس ذلک غیر ممکنًا.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • إنکار النسب
  • الفقه
  • قاعدة الفراش
  • اللعان
  • المذاهب الإسلامیة

مراجع

  1. ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد (1429 ق)؛ مصنف ابن‌ابی‌شیبه فی الاحادیث و الآثار؛ بیروت: دار الفکر للطباعه والنشر والتوزیع.
  2. ابن‌ادریس، محمد (۱۴۱۰ ق)؛ السرائر؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  3. ابن‌اسحاق، خلیل (1423 ق)؛ مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل؛ بیروت: دار عالم الکتاب.
  4. ابن‌الهمام، محمد (1397 ق)؛ شرح فتح القدیر؛ بیروت: دار الفکر.
  5. ابن‌جزی، محمد بن احمد (1985)؛ قوانین الاحکام الشرعیه و مسائل الفروع الفقهیه؛ قاهره: عالم الفکر، المکتبه الازهریه للتراث.
  6. ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی (1424 ق)؛ فتح الباری شرح صحیح البخاری؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  7. ابن‌حزم، علی (1408 ق)؛ المحلی بالآثار؛ تحقیق: عبدالغفار البنداری؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  8. ابن‌رشد، محمد بن احمد القرطبی (1995)؛ بدایه المجتهد و نهایه المقتصد؛ بیروت: دار الفکر.
  9. ابن‌عابدین، محمدامین (2003 م)؛ رد المختار علی الدر المختار؛ ریاض: دار عالم الکتب.
  10. ابن‌قدامه، عبدالله (۱۳۸۸ ق)؛ المغنی (دوازده جلدی)؛ چ سوم، بیروت: انتشارات الکتب العربی.
  11. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)؛ لسان العرب؛ بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع - دار صادر.
  12. ابن‌نجیم المصری، زین‌الدین بن ابراهیم [بی‌تا]؛ کنز الدقائق؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  13. اصفهانی، حسین بن محمد (1387)؛ المفرادات فی غریب القرآن؛ ج 1، تهران: صادق.
  14. اعلامی قره‌بلاغ، علی و ابوذر ابراهیمی ترکمان (1396)؛ «اثبات نسب در حقوق ایران و مصر»؛ فصلنامه علمی پژوهشی فقه و تاریخ تمدن، سال پانزدهم، ش 53.
  15. افرام البستانی، فؤاد (1386)؛ المنجد الطلاب (فرهنگ جدید عربی - فارسی)؛ ترجمه: محمد بندر ریگی؛ [بی‌جا]: همسفر.
  16. امامی، حسن (1378)؛ حقوق مدنی؛ تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
  17. آشتیانی، میرزا محمود [بی‌تا]؛ کتاب النکاح؛ مشهد: [بی‌نا].
  18. باجی اندلیسی، سلیمان بن خلف (1332 ق)؛ المنتقی شرح الموطأ؛ مصر: مطبعه السعاده.
  19. بجنوردی، محمدحسن (۱۳۸۹)؛ القواعد الفقهیه؛ قم، نشر الهادی.
  20. بحرانی، یوسف (1413 ق)؛ الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره؛ [ بی‌جا]: [بی‌نا].
  21. ــــــــــــــــ (1409 ق)؛ حدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره (25 جلدی)؛ چ اول، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
  22. بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل (1401 ق)؛ صحیح بخاری؛ بیروت: دار الفکر.
  23. بدرالدین عینی، محمود بن احمد (1420 ق)؛ البنایه شرح الهدایه؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  24. برهان‌الدین، ابراهیم بن محمد (1418 ق)؛ المبدع فی شرح المقنع؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  25. بندرچی، محمدرضا (1381)؛ «نگاهی به لعان و مانعیت آن از ارث در حقوق ایران»؛ مجله فقه اهل‏بیت، سال هشتم.
  26. بهجت، محمدتقی [بی‌تا]؛ جامع المسائل؛ [بی‌جا]: [بی‏نا].
  27. بهوتی، منصور بن یونس (1417 ق)؛ کشاف القناع عن متن الاقناع؛ تعلیق: سیدمحمد کلانتر؛ بیروت: دار عالم الکتب.
  28. جصاص، احمد بن علی (1415 ق)؛ احکام القرآن؛ تحقیق: عبدالسلام محمدعلی شاهین؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  29. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1387)؛ مبسوط در ترمینولوژی حقوق؛ تهران: گنج دانش.
  30. جوهری، اسماعیل بن حماد (۱۴۱۰ ق)؛ الصحاح؛ بیروت: دار العلم للملایین.
  31. حرعاملی، محمدحسن (۱۴۰۹ ق)؛ وسائل الشیعه؛ قم: مؤسسه آل البیت (ع).
  32. حلی (علامه)، حسن بن یوسف (۱۴۱۳ ق)؛ قواعد الاحکام؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  33. حلی، جعفر بن حسن (۱۴۰۸ ق)؛ المختصر النافع فی فقه الامامیه؛ قم: مؤسسه االمطبوعات الدینیه.
  34. ــــــــــــــــ (۱۴۱۳ ق)؛ مختلف الشیعه فی احکام الشریعه؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  35. حلی، حسن بن یوسف (1411 ق)؛ تبصره المتعلمین فی احکام الدین؛ محقق و مصحح: محمدهادی یوسفی غروی؛ چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  36. ــــــــــــــــ (1420 ق)؛ تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه؛ تحقیق: الشیخ ابراهیم البهادری؛ قم: مؤسسه امام صادق (ع).
  37. حمیری، نشوان بن سعید (1420 ق)؛ شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم؛ چ اول، بیروت: دار الفکر المعاصر.
  38. خرشی، محمد بن عبدالله (1427 ق)؛ شرح الخرشی علی مختصر سیدی خلیل؛ بیروت: المکتبه العصریه.
  39. خطیب شربینی، محمد بن احمد و دیگران (2009 م)؛ مغنی المحتاج الی معرفه الفاظ المنهاج علی متن منهاج الطالبین؛ بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
  40. خطیب شرینی، محمد بن محمد (2004 م)؛ الاقناع فی حل الفاظ ابی شجاع؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  41. خمینی، سیدروح الله [بی‌تا]؛ تحریر الوسیله؛ ج 2، قم: دار العلم.
  42. خویی، سیدابوالقاسم (1410 ق)؛ منهاج الصالحین؛ ج 2، قم: انتشارات مدینه العلم.
  43. دقیق العید، تقی زاده‌الدین [بی‌تا]؛ شرح عمده الاحکام؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  44. دهخدا، علی‌اکبر (1377)؛ لغت‌نامه دهخدا؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  45. زبیدی، سیدمحمد مرتضی (1414 ق)؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
  46. زحیلی، وهبه (1418 ق)؛ الفقه الاسلامیه و ادلته؛ بیروت: دار الفکر المعاصر.
  47. زیلعی، عثمان [بی‌تا]؛ تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق؛ پاکستان: امدادیه.
  48. سبحانی، جعفر [بی‌تا]؛ نظام النکاح فی الشریعه الاسلامیه الغرّاء؛ قم: مؤسسه امام صادق (ع).
  49. سبزواری، علی بن محمد (1379)؛ جامع الخلاف والوفاق الامامیه و بین الائمه الحجاز والعراق؛ تهران: زمینه‌سازان ظهور امام عصر (عج).
  50. سرخسی، محمد بن احمد (۱۴۱۴ ق)؛ المبسوط؛ بیروت: دار المعرفه.
  51. سعادت، صالح (1390)؛ «نگاهی نو به حکم لعان»، نشریه فقه اهل‏بیت؛ ش 66 و 67.
  52. شاذلی، علی (1357 ق)؛ کفایه الطالب الربانی لرساله ابن‌ابی‌زید القیروانی؛ قاهره: مطبعه مصطفی البابی الحلی.
  53. شافعی صغیر، احمد بن حمزه (1368 ق)؛ نهایه المحتاج الی شرح المنهاج؛ قاهره: شرکه مصطفی البابی.
  54. شافعی، ابوعبدالله محمد بن ادریس (1405 ق)؛ اختلاف الحدیث؛ تحقیق: عامر احمد حیدر؛ بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه.
  55. شربینی، شمس‌الدین (1994 م)؛ مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  56. شمس‌الائمه سرخسی، محمد بن احمد (1421 ق)؛ المبسوط؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  57. شوکانی، محمد (1393 ق)؛ فتح القدیر؛ بیروت: دار الفکر.
  58. ـــــــــــــــ [بی‌تا]؛ نیل الاوتار شرح ممتقی الاخبار؛ قاهره: مکتبه الدعوه الاسلامیه.
  59. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1410 ق)؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام؛ قم: مؤسسه المعارف.
  60. ــــــــــــــــــــ [بی‌تا]؛ الروضة البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه؛ تحقیق و تعلیق: سیدمحمد کلانتر؛ بیروت: دار العالم الاسلامی.
  61. صدوق، محمد بن علی (1404 ق)؛ من لایحضره الفقیه؛ تحقیق: علی‌اکبر غفاری؛ قم: جامعه مدرسین.
  62. صفایی، سیدحسین و اسدالله امامی (1395)؛ مختصر حقوق خانواده؛ تهران: نشر میزان.
  63. طباطبایی حائری، سیدعلی (۱۴۱۸ ق)؛ ریاض المسائل؛ قم: مؤسسه آل‌البیت (ع) لاحیاء التراث.
  64. طوسی، محمد بن حسن (1363 ق)؛ الاستبصار؛ تحقیق: سیدحسن خراسانی؛ قم: دار الکتب الاسلامیه.
  65. ــــــــــــــــــــ (1373 ق)؛ المبسوط؛ تهران: المکتبه المرتضویه.
  66. ــــــــــــــــــــ (۱۳۸۷ ق)؛ المبسوط فی فقه الامامیه؛ تهران: المکتبه المرتضویه.
  67. ــــــــــــــــــــ (1400 ق)؛ النهایه؛ بیروت: دارالکتاب العربی.
  68. ــــــــــــــــــ (1410 ق)؛ تهذیب الاحکام؛ بیروت: دار صعب و دار التعارف.
  69. ــــــــــــــــــ (1411 ق)؛ الخلاف؛ قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  70. ــــــــــــــــــ (۱۳۷۸)؛ المبسوط فی فقه الامامیه؛ تهران: المکتبه المرتضویه.
  71. عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی (۱۴۱۰ ق)؛ اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه؛ بیروت: دارالتراث – الدار الاسلامیه.
  72. عاملی، شیخ حر (1414 ق)؛ وسائل الشیعه؛ قم: انتشارات آل البیت.
  73. عبدالرحمان‌ جزیری (۱۴۲۴ ق)؛ کتاب‌ الفقه‌ علی ‌المذاهب‌ الاربعة؛ بیروت‌: دارالکتب العلمیه.
  74. عبده بروجردی، محمد (1339)؛ کلیات حقوق اسلامی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  75. غریانی، عبدالرحمان (2006 م)؛ الفقه المالکی و ادلته؛ بیروت: مؤسسه الریان.
  76. فاضل آبی، زین‌الدین (1417 ق)؛ کشف الرموز فی شرح المختصر النافع؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  77. فاضل قوشچی، علاء‌الدین (1394)؛ شرح التجرید؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  78. فاضل لنکرانی، محمد (1380)؛ جامع المسائل؛ قم: انتشارات امیر العلم.
  79. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سیوری حلی (1401 ق)؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
  80. فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۰۹ ق)؛ العین؛ چ دوم، تهران: دار الهجره.
  81. فیروزآبادی، مجدالدین (1380)؛ القاموس المحیط؛ ج 1، تهران: شیرازگان.
  82. قبله‏ای خویی، خلیل (1381)؛ ارث؛ چ اول، تهران: انتشارات سمت.
  83. قرطبی الباجی، سلیمان بن خلف (1332 ق)؛ المنتقی شرح الموطأ؛ مصر: مطبعه السعاده.
  84. قرطبی، محمد بن احمد (1412 ق)؛ بدایه المجتهد و نهایه المقتصد؛ قم: مکتبه شریف.
  85. ــــــــــــــــــ (۱۴۱۷ ق)؛ الجامع لأحکام القرآن تفسیر القرطبی؛ بیروت: دارالکتب العلمیه.
  86. قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج (1398 ق)؛ صحیح مسلم؛ بیروت: دار الفکر.
  87. ــــــــــــــــــ (1412 ق)؛ صحیح مسلم؛ گردآوردنده: محمد فؤاد عبدالباقی؛ قاهره: دار الحدیث.
  88. کاسانی، علاءالدین (1409 ق)؛ بدائع الصنایع فی ترتیب الشرائع؛ بیروت: دار الکتب العربی.
  89. کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر (1422 ق)؛ انوار الفقاهه، کتاب المیراث؛ چ اول، نجف اشرف: مؤسسه کاشف‌الغطاء.
  90. کلینی، محمد بن یعقوب (1411 ق)؛ الکافی؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  91. گویلی کیلانه، احمد (1387)؛ «طرق اثبات نسب در فقه شافعی و حقوق مدنی ایران»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
  92. لطفی، اسدالله (1381)؛ «قاعده فراش»؛ فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، سال 12، ش 41.
  93. ماوردی، علی بن محمد (1414 ق)؛ الحاوی الکبیر؛ بیروت: دار الفکر.
  94. مجلسی، محمدباقر (1403 ق)؛ بحار الانوار؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  95. المرغینانی، ابی‌المعالی (2019 م)؛ الذخیره البرهانیه؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  96. مشکینی، علی [بی‌تا]؛ مصطلحات الفقه؛ [بی‏جا]: [بی‏نا].
  97. معین، محمد (1387)؛ فرهنگ فارسی معین؛ تهران: فرهنگ نما کتاب آراد.
  98. مغنیه، محمدجواد (1379)؛ الفقه علی المذاهب الخمسه؛ ترجمه: مصطفی جباری و حمید مسجدسرایی؛ چ اول، تهران: انتشارات ققنوس.
  99. مقدس اردبیلی، احمد (1403 ق)؛ مجمع الفائده فی شرح ارشاد الاذهان؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  100. منصوری، سعید (1382)؛ «قاعده فقهی الولد للفراش و للعاهر الحجر در فقه و حقوق»؛ مجموعه مقالات علوم انسانی، دفتر هفتم.
  101. موسوی بجنوردی، میرزاحسن (1389 ق)؛ القواعد الفقهیه؛ نجف الاشرف: مطبعه الآداب.
  102. نجفی، محمد بن حسن (۱۴۰۴)؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام؛ ج ۱۰، ۳۱، ۳۴ و ۳۹، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  103. نراقی، محقق (1419 ق)؛ مستند الشیعه (نوزده جلدی)؛ قم: مؤسسه آل البیت.
  104. نووی، محی‌الدین (1405 ق)؛ روضه الطالبین و عمده المفتین؛ بیروت: المکتب الاسلامی.
  105. ــــــــــــــــــ (1422 ق)؛ شرح صحیح مسلم؛ قاهره: مؤسسه مختار.
  106. ــــــــــــــــــ (۱۳۹۲ ق)؛ المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  107. ونشریسی، احمد بن یحیی (1981 م)؛ المعیار المعرب؛ بیروت: دار الغرب الاسلامی.
  108. یحصبی، قاضی عیاض (1419 ق)؛ اکمال المعلم بفوائد مسلم لعیاض بن موسی؛ مصر: مطبعه دار الوفاء.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار