بررسی چالش‌های اندیشه مقاصدی در اجتهاد احکام مسائل نوپدید

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مطالعات تطبیقی مذاهب فقهی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 دانشیار گروه فقه مقارن و حقوق، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

3 استادیار گروه فقه مقارن و حقوق، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

10.22034/fiqh.2023.344287.1078

چکیده

مجتهد در مقام اجتهاد با دو عنصر موضوع و حکم روبروست؛ دو بحثی که بیش از پیش مورد توجه اندیشمندان علوم مرتبط با فقه و شریعت قرار داشته است و مسائل نوپدید در حوزه موضوع‌شناسی مسائل فقهی و اندیشه مقاصدی در حوزه مفهوم‌شناسی احکام بوده‌اند؛ حل مسائل نوپدید به کمک مقاصد الشریعه یکی از پرتکرارترین اندیشه‌ها است. این دو مفهوم از یک‌سو درون خود با چالش‌هایی روبرو هستند و از سوی دیگر با قرارگرفتن کنار یکدیگر، اندیشه مقاصدی در مواجهه با حل مسائل نوپدید، با چالش‌های درونی متنوع‌ و جدیدتری روبرو می‌شود که کارامدی آن را کم‌رنگ می‌کند. ازآنجاکه این دو مفهوم همچنان در مرحله نقض و ابرام هستند، عمده چالش‌ها نتیجه آگاهی‌نداشتن کافی به مسائل موضوع‌شناسی فقهی و تمسک خارج از ضوابط به مقاصد شریعت حاصل شده است. پژوهش پیش‌رو مبتنی بر روش تتبعی و تحلیلی، بعد از شرح اجمالی مفاهیم اجتهاد مقاصدی و مسائل نوپدید با شمارش بیست‌وپنچ چالش‌ پیش‌روی رویکرد مقاصدی در مواجهه با مسائل نوپدید خواهد بود تا بتواند پاسخگوی شبهه‌های مختلف متفکران در زمینه به‌کارگیری مقاصد شریعت به عنوان ابزاری اجتهادی باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [العربیة]

دراسة تحدیات الفکر المقاصدی فی اجتهاد احکام الظواهر المستحدثة

نویسندگان [العربیة]

  • رضا سمیعی 1
  • رضا اسفندیاری(اسلامی) 2
  • حسین رجبی 3
1 طالب الدکتوراه فی الدراسات المقارنة للمذاهب الفقهیة، جامعة الأدیان والمذاهب، قم، إیران.
2 أستاذ مشارک فی قسم الفقه المقارن والقانون، جامعة الأدیان والمذاهب، قم، إیران
3 أستاذ مساعد فی قسم الفقه المقارن والقانون، جامعة الأدیان والمذاهب، قم، إیران
چکیده [العربیة]

یواجه المجتهد عند الإجتهاد عنصرین الموضوع والحکم؛ وهما مناقشتان کانتا محل اهتمام کبیر من قبل علماء العلوم المتعلقة بالفقه والشریعة، حیث کانت من المسائل المستحدثة فی مجال دراسة الموضوعات للمسائل الفقهیة والفکر المقاصدی فی مجال دراسة مفاهیم الأحکام. حل المسائل المستحدثة باستخدام مقاصد الشریعة هو واحد من أکثر الأفکار تکراراٌ. هذین المفهومین یواجهان تحدیات داخلیة متنوعة، من ناحیة، ومن ناحیة أخرى، عندما یتم وضعهما جنبًا إلى جنب، یواجه فکر المقاصدی تحدیات داخلیة أجدد وأکثر تعقیدًا عند حل المسائل المستحدثة، مما یقلل من کفاءته. نظرًا لأن هذین المفهومین لا یزالان فی مرحلة التطور والنضوج، فإن معظم التحدیات ناجمة عن عدم الوعی الکافی بمسائل دراسة الموضوعات الفقهیة وعدم الالتزام بمقاصد الشریعة. البحث الحالی، سیعتمد على المنهج التتبعی والتحلیلی، بعد شرح مفاهیم الاجتهاد المقاصدی والمسائل المستحدثة، مع تسلیط الضوء علی خمسة وعشرون تحدیًا محتملًا لاستخدام المنهج المقاصدی فی مواجهة المسائل المستحدثة، بهدف تلبیة مختلف احتیاجات المفکرین فی مجال استخدام مقاصد الشریعة کأداة إجتهادیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • مقاصد الشریعة
  • المسائل المستحدثة
  • الإجتهاد
  • فقه الإمامیة

مراجع

  1. ابن‌ادریس حِلّی، محمد بن منصور (1411 ق)؛ مستطرفات السرائر؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  2. ابن‌الحاجب، عثمان بن عمر (1429 ق)؛ مختصر المنتهی الاصولی؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  3. ابن‌عاشور، محمد [بی‌تا]؛ نظریة مقاصد الشریعة الاسلامیة؛ تونس: دار الکتاب المصری و اللبنانی.
  4. ابن‌عبدالسلام، عزالدین (1414 ق)؛ الامام فی بیان ادله الاحکام، قواعد الاحکام قی مصالح الانام؛ قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
  5. ــــــــــــــــ (1972 م)؛ القواعد الصغری؛ دمشق: دار الفکر المعاصر.
  6. ــــــــــــــــ (1999 م)؛ الفوائد فی اختصار المقاصد؛ دمشق: دار الفکر المعاصر.
  7. ــــــــــــــــ (2006 م)؛ شجرة المعارف و احوال؛ بیروت: دار الکتب العلمیه.
  8. ابن‌قیم الجوزیة، شمس‌الدین ابوعبدالله (1411 ق)؛ إعلام الموقعین عن رب‌العالمین؛ بیروت: دار الکتب العلمیة.
  9. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر.
  10. آخوند خراسانى، محمدکاظم (1415 ق)؛ کفایة الاصول؛ قم: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
  11. آمدی، سیف‌الدین (۱4۰۲ ق)؛ الاحکام فی اصول الاحکام؛ بیروت: المکتب الاسلامی.
  12. الامین، حسن (1392 ق)؛ دائرة ‌المعارف الشیعیه؛ ج 3، بیروت: [بی‌نا].
  13. بهبهانی، ‌محمدباقر (1417 ق)؛ حاشیه مجمع الفائده والبرهان؛ قم: مؤسسه تحقیقاتی علامه بهبهانی.
  14. بوطی، محمدسعید (1426 ق)؛ ضوابط المصلحه فی الشریعة إسلامیه؛ دمشق: الرساله.
  15. تربتی شهابی، محمود (۱۳۳۶ ش)؛ ادوار فقه؛ تهران: دانشگاه تهران.
  16. جصاص، احمد بن على (۱۴۰۵ ق)؛ احکام القرآن؛ تحقیق: محمدصادق قمحاوى‏؛ بیروت‏: دار احیاء التراث العربى‏.
  17. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1375)؛ دانش‌نامه حقوقی؛ تهران: امیر کبیر.
  18. ـــــــــــــــــ (1393)؛ فلسفه حقوق مدنی؛ تهران: گنج دانش.
  19. جناتى، محمدابراهیم (۱۳۶۸)؛ «جایگاه قیاس در منابع اجتهاد»؛ کیهان اندیشه، ش ۲۶.
  20. ـــــــــــــــــ (1372)؛ ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی؛ تهران: مؤسسه کیهان.
  21. ـــــــــــــــ (۱۳۷۴)؛ ادوار فقه و کیفیت بیان آن؛ چ اول، تهران: سازمان انتشارات کیهان.
  22. ـــــــــــــــــ (1370)؛ منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی؛ تهران: کیهان.
  23. جوهری، اسماعیل بن حماد (۱4۰۷ ق)؛ الصحاح؛ بیروت: دار العلم للملایین.
  24. جوینی، عبدالملک بن عبدالله (1418 ق)؛ البرهان فی أصول الفقه؛ بیروت: دار الکتب العلمیة.
  25. حکیم لاهیجی، ملاعبدالرزاق (1373)؛ گوهر مراد؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  26. حکیم، سید‌محمدتقی (1394)؛ الأصول العامه للفقه المقارن؛ تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
  27. خویی، سیدابوالقاسم (1410 ق)؛ التنقیح فی شرح العروة الوثقی؛ تقریر: میرزاعلی غروی؛ قم: دار الهادی.
  28. ـــــــــــــــ (1422 ق)؛ مصباح الأصول مباحث الفاظ؛ قم: مکتبة الداوری.
  29. دهلوی، شاه ولی‌الله (1426 ق)؛ الحجة البالغة؛ [بی‌جا]: دار الجیل.
  30. رازی، فخرالدین (2011 م)؛ اسرار التنریل و ادوار التنزیل؛ بیروت: دار المعرفه.
  31. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق)؛ المفردات فی غریب القرآن؛ بیروت: دار القلم.
  32. رشید‌رضا، محمد (1990 م)؛ تفسیر القران الحکیم (تفسیر المنار)؛ قاهره: هیئة المصریة العامة للکتاب.
  33. ریسونی، احمد (1423 ق)؛ حقوق الانسان محور المقاصد الشریعه؛ قطر: [بی‌نا].
  34. ـــــــــــــ (1412 ق)؛ نظریة المقاصد عند الشاطبی؛ چ دوم، [بی‌جا]: الدار العالمیة للکتاب الإسلامی.
  35. ــــــــــــــ (۱۹۹۱ م)؛ نظریة المقاصد عند الامام الشاطبی؛ رباط: دار الامان.
  36. ــــــــــــــ (2013 م)؛ المدخل إلى دراسة مقاصد الشریعة؛ [بی‌جا]: دار الکلمه.
  37. زحیلى، وهبة بن مصطفى‏ (1431 ق)؛ اصول الفقه الاسلامی؛ دمشق: دار الفکر.
  38. ــــــــــــــــ (1413 ق)؛ الرخص الشرعیة ـ أحکامها وضوابطها؛ دمشق: دار الخیر.
  39. شاطبی، ابراهیم بن موسی (1417 ق)؛ الموافقات؛ ج دوم، عربستان: دار ابن‌عفان.
  40. ـــــــــــــــــ (1423 ق)؛ اعتصام؛ ج دوم، ب‍ی‍روت‌: دار الکتب‌ العلمیه.
  41. شیخ انصاری، مرتضی (1281)؛ فرائد الاصول؛ قم: مجمع الفکر الإسلامی.
  42. ــــــــــــــــ (1397)؛ مکاسب محرمه؛ [بی‌جا]: عالمه.
  43. شیخ مفید، محمد بن محمد (1372)؛ المسائل الصاغانیه؛ قم: کنگره جهانی شیخ مفید.
  44. صدر، سید‌محمد‌باقر ( ۱۴۲۶ ق)؛ دروس فی علم الاصول؛ قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
  45. ــــــــــــــــ (۱۴۲۱ ق)؛ المعالم الجدیده للاصول؛ قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
  46. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1367)؛ المیزان؛ ج پنجم، قم: بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی.
  47. علامه حلی، حسن بن یوسف (۱425 ق)؛ نهایة الوصول الی علم اصول؛ قم: مؤسسة الإمام الصادق (ع).
  48. علیدوست، ابوالقاسم (۱۳۸۸)؛ فقه و مصلحت؛ تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  49. غزالی، محمد بن محمد (۱۴۱۷ ق)؛ المستصفی من علم الاصول ومعه فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت؛ ج دوم، بیروت: احسان.
  50. الفاسی، علال (1993 م)؛ مقاصد الشریعة الإسلامیة و مکارمها؛ مغرب: دار الغرب الاسلامی.
  51. فاضل لنکرانى، محمد [بی‌تا]؛ ایضاح الکفایة، اصول فقه شیعه؛ قم: مرکز فقهى ائمه اطهار (ع).
  52. فیومى، احمد بن محمد‌ [بی‌تا]؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی‌؛ قم: منشورات دار الرضی.
  53. قرضاوی، یوسف (۱۴۲۶ ق)؛ دراسة فی مقاصد الشریعة بین المقاصد الکلیة و والنصوص الجزئیة؛ قاهره: دار الشروق.
  54. کاشف‌الغطاء، الشیخ عباس (1380)؛ کشف الغطاء؛ مشهد: دفتر تبلیغات اسلامی.
  55. ــــــــــــــــ (1432 ق)؛ المنتخب من القواعد الفقیهة؛ نجف اشرف: مطبعة النجف الاشرف.
  56. ــــــــــــــــ [بی‌تا]؛ رسالة فی حجیة الظن؛ [بی‌جا]: [بی‌نا].
  57. کلینی، محمد بن یعقوب (۱۳۸۸ ق)؛ الکافی؛ تصحیح و تعلیق: علی‌اکبر غفاری؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  58. گروه نویسندگان (1425 ق)؛ ابعاد الانسانیه و الحضاریه فی صحیفه السجادیه؛ دمشق: رایزن فرهنگی ایران.
  59. مجاهد طباطبایی سیدمحمد (1296 ق)؛ مفاتیح‌ الأصول؛ قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
  60. محقق اردبیلی، احمد بن محمد (1403 ق)؛ مجمع الفائدة و البرهان؛ قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم.
  61. محقق اصفهانی، محمدحسین (1374)؛ نهایة الدرایة فی شرح الکفایه؛ قم: مؤسسه سیدالشهداء.
  62. محقق حلی، نجم‌الدین ابوالقاسم [بی‌تا]؛ معارج الاصول؛ قم: مؤسسة آل البیت.
  63. مشکینی، علی (1394)؛ اصطلاحات الأصول؛ قم: بوستان کتاب.
  64. مطهری، مرتضی (1373)؛ اسلام و مقتضیات زمان؛ قم: صدرا.
  65. ـــــــــــــــ (1374)؛ آشنایی با علوم اسلامی؛ قم: صدرا.
  66. معرفت، محمدهادی (1379)؛ تفسیر و مفسران؛ قم: التمهید.
  67. مکارم شیرازى، ناصر (۱۴۲۷ ق)؛ دائره المعارف فقه مقارن؛ چ اول، قم: مدرسه امام على بن ابی‌طالب (ع).
  68. ـــــــــــــ (1370)؛ القواعد الفقهیه فی شرح تحریر الوسیلة؛ قم: مدرسه امام امیر‌المؤمنین (ع).
  69. مهریزی، مهدی (1384)؛ «المقاصد فی الشریعة»؛ مجله رسالة التقریب، ش 48.
  70. موسوی عاملی، سیدمحمد (1429 ق)؛ مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام؛ مشهد: مؤسسه آل البیت(ع).
  71. نجفی، محمدحسن بن باقر [بی‌تا]؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  72. نراقی، ملااحمد (1417 ق)؛ عوائد الایام؛ قم: مکتبه الاعلام الاسلامی.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار