بررسی قابلیت تفکیک انصاف از عدالت و کاربرد آن در فقه امامیه و حنفیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه آزاد اسلامشهر

2 استادیار دانشگاه ازاد اسلامی اسلام شهر

چکیده

در کلمات مشهور فقهای امامی و حنفی، انصاف در مواقعی محدود و در تقارن و تزاحم با قرعه و نیز در مصادیقی همچون مشتبه بودن حق یا مال برای شخص خاص، به کار می‌رود. با وجود این، به دلیل داشتن عنصر درونی بودن و ترجیح باطنی یک طرف بر طرف دیگر، که مبتنی بر خرد و وجدان است، طریقی برای رسیدن به عدالت گسترده را به ذهن متبادر می‌سازد. در فقه امامیه و حنفیه بیشترین تشابهات حاصل از عملکرد منصفانه در مصادیق فقهی (همچون نکاح، صداق و عدم استحقاق زوج برای مطالبه نیمی از آن) به کار می‌رود. همچنین در شرایط و موارد خاص (همچون دِین و شیوه پرداخت آن در صورتی که پرداخت بدهی دیگری بدون الزام به پرداخت و فسخ معامله تحت عنوان ایفای تعهد به وسیله غیر متعهد یا به شکل تبرّعی و اجازه اعطای مهلت صورت گرفته باشد؛ پرداخت بدهی در قالب اقساط با وجود اثبات اصل حالّ بودن دیون؛ معافیت لوازم ضروری زندگی بدهکار از پرداخت بدهی؛ و تخفیف میزان خسارت با وجود الزام پرداخت آن) کاربرد دارد که در فقه امامیه و حنفیه به گونه‌ای مستقل از عدالت به کار می‌رود که نقش تکمیل‌کننده را برای قواعد کلی فقهی ایفا می‌کند و نتیجه‌اش احتفاظ حقوق الناس در موارد تزاحم حقوق است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

التحقیق فی إمکانیة فصل الانصاف عن العدالة و تطبیقاته فی فقه الامامیّة و الحنفیّة

نویسندگان [العربیة]

  • سید علی ربانی موسویان 1
  • طاهره سادات نعیمی 2
1 استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه آزاد اسلامشهر
2 استادیار دانشگاه ازاد اسلامی اسلام شهر
چکیده [العربیة]

یظهر مصطلح الانصاف فی العبارات المشهورة لفقهاء الإمامیة ظهوراً نادراً وبالتقارن والتزاحم مع القرعة وکذلک فی مصادیق مثل الشبهة فی الحق أو المال لشخص معین. رغم ذلک، فإن وجود العنصر الباطنی والترجیح الباطنی لشخص على آخر وهو أمر مبنی على الحکمة والوجدان، وطریق من أجل وصول الذهن إلى العدالة الشاملة. تظهر أغلب مواضع الشبهة فی فقه الإمامیة والحنفیة حول الأداء المنصف فی المصادیق الفقهیة (مثل النکاح، الصداق وعدم استحقاق الزوجة المطالبة بنصف الصداق). کذلک فی الظروف والحالات الخاصة (مثل الدین وطریقة دفع الدین فی حالة تم ذلک عن طریق الدفع من قبل شخص آخر من دون الإلزام بالدفع وفسخ المعاملة تحت باب الوفاء بالعهد من قبل غیر المتعهد أو عن طریق التبرع والرخصة بمنح فرصة؛ دفع الدیون على شکل أقساط مع اثبات مبدأ حال الدیون؛ استثناء ضروریات حیاة المدین من دفع الدیون؛ والمسامحة فی مقدار الأضرار مع الالزام بدفعها) وینظر فقه الإمامیة والحنفیة إلى ذلک بطریقتین مستقلتین عن بعضهما، وتلعب دوراً متمماً للقواعد العامة للفقه وتؤدی بالنتیجة الى المحافظة على حقوق الناس فی حالات تزاحم الحقوق.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الانصاف
  • مصادیق الانصاف
  • العدالة
  • فقه الإمامیة
  • فقه الحنفیة

منابع

ابدالی، مهرزاد (1388ش)، درآمدی بر فلسفه حقوق و نظریه‌های حقوقی، چ اول، تهران: انتشارات مجد.
اردبیلى، احمد بن‌محمد (1403ق)، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ارسطو (1377ش)، اخلاق نیکوماخوس، مترجم محمدحسن لطفی، تهران: انتشارات فلسفه و فرهنگ.
بهجت، محمدتقی گیلانی فومنی (1428ق)، استفتاءات، چ اول، قم: دفتر حضرت آیت‌الله بهجت.
ترحینی عاملى، سید محمدحسین (1427ق)، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، چ چهارم، قم: دار الفقه للطباعة و النشر.
جزیرى، عبدالرحمن، غروى، سید محمد، یاسر مازح (1419ق)، الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت علیهم السلام، بیروت: دار الثقلین.
ابوالصلاح الحلبی، تقى‌الدین بن‌نجم‌الدین الحنفی (1403ق)، الکافی فی الفقه، چ اول، اصفهان: کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین7.
الثعالبی، محمدبن‌الحسن الحجوی (1340ق)، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، نشر ادارة المعارف بالرباط.
محقق حلى، نجم‌الدین جعفر بن‌حسن (1408ق)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چ دوم، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
حلى، مقداد بن‌عبدالله سیورى (1404ق)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، چ اول، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى.
علامه حلى، حسن بن‌یوسف بن‌مطهر اسدى (1414ق)، تذکرة الفقهاء، چ اول،  قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
علامه حلى، حسن بن‌یوسف بن‌مطهر اسدى (1421ق)، تلخیص المرام فی معرفة الأحکام، چ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
حلى، یحیى بن‌سعید (1405ق)، الجامع للشرائع، چ اول، قم: مؤسسة سید الشهداء العلمیة.
خالصى، محمدباقر (1415ق)، رفع الغرر عن قاعدة لا ضرر، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
خراسانى، على محمدى (بی‌تا)، شرح تبصرة المتعلمین، قم: مکتبه الاسلامیه.
دیلمی، احمد و خدادادپور، منیژه (1387ش)، «سوء استفاده از حق ریاست شوهر در منع اشتغال همسر»، فصل‌نامه علمی پژوهشی مطالعات زنان، سال ششم، شماره2.
راغب اصفهانى، حسین بن‌محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن‌، محقق و مصحح صفوان عدنان داودى‌، چاپ اول، لبنان ـ سوریه:، دار العلم ـ الدار الشامیة‌.
رنه داوید (1378ش)، نظام‌های بزرگ حقوقی معاصر، ترجمه حسین صفایی، محمد آشوری، عزت‌الله عراقی، چ چهارم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
الزرقا، الشیخ احمد بن‌الشیخ محمد (1989م)، شرح القواعد الفقهیه، چ دوم، دمشق: دارالقلم للطباعه و النشر و التوزیع.
سیفی مازندرانی، علی‌اکبر (1425ق)، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیه الاساسیه، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طاهرى، حبیب‌الله (1418ق)، حقوق مدنى، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حکیم، سید محسن طباطبایی (1416ق)، مستمسک العروة الوثقى، چ اول، قم: مؤسسة دار التفسیر.
شهید اول، محمد بن‌مکى عاملى (1410ق)، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، چ اول، بیروت: دار التراث ـ الدار الإسلامیة.
شهید ثانى، زین‌الدین بن‌على عاملى (1413ق)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، چ اول، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
شهید ثانى، زین‌الدین بن‌على عاملى (1421ق)، رسائل الشهید الثانی، چ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
شهید ثانى، زین‌الدین بن‌على عاملى (1410ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى ـ کلانتر)، چ اول، قم: انتشارات کتابفروشى داورى.
ابوهلال عسکری، حسن بن‌عبدالله (1400ق)، الفروق فی اللغة، چ اول، بیروت: دارالآفاق الجدیدة.
عرفانی، محمود (1393ش)، حقوقی تطبیقی نظام‌های حقوقی معاصر در فرانسه، آلمان، ایتالیا و...، چ هجدهم، تهران: انتشارات جنگل.
الحصکفی، العلاء الحنفی (1419ق)، شرح ملتقی الأبحر و معه الدر المنتقى، المحقق خلیل عمران المنصور، بیروت: دار الکتب العلمیة.
فراهیدی، مجدالدین خلیل بن‌احمد (1409ق)، کتاب العین، چ دوم، قم: ‏ نشر هجرت.
فیومی، احمد بن‌محمد (بی‌تا)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم: مؤسسه دار الهجرة.
صدوق، محمد بن‌على بن‌بابویه (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
کابلى، محمد اسحاق فیاض (1426ق)، رساله توضیح المسائل، چ اول، قم: انتشارات مجلسى.
کاتوزیان، امیرناصر (1392ش)، فلسفه حقوق، چ پنجم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
الکاسانی الحنفی، علاء‌الدین ابی‌بکر بن‌مسعود (1409ق)، بدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع، چ اول، المکتبة الحبیبیه.
الکلیبولی الحنفی، عبدالرحمن بن‌محمد بن‌سلیمان (1419ق)، مجمع الانهر فی شرح ملتقی الابحر، چ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
کلینى، ابوجعفر محمد بن‌یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة‌.
مجلسی، محمدباقر بن‌محمدتقی (1410ق)، بحار الانوار الجامعة لِدُرَرِ اخبار الائمّة الاطهار، چ اول، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
مصطفوی، سید محمدکاظم (1421ق)، مائة قاعدة فقهیة، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
مکارم شیرازی، ناصر (1428ق)، احکام بانوان، چاپ یازدهم، قم: انتشارات مدرسه الامام علی ابن‌ابی‌طالب7.
خمینی، سید روح‌الله موسوی (1422ق)، استفتاءات، چ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.
خمینی، سید روح‌الله موسوی (بی‌تا)، تحریر الوسیله، چ اول، قم: موسسه مطبوعات دارالعلم.
نجفى، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
النقیب الحنفی، احمد بن‌محمد نصیرالدین (1422ق)، المذهب الحنفی، مراحله و طبقاته، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، الجزء الاول: معارف اساسیة عن المذهب، چ اول، ریاض: مکتبة الرشد للنشر والتوزیع.