بازپژوهی حیله‌های مشروع فرار از ربا با رویکرد فقه مقارن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، پردیس فارابی

چکیده

اصل حرام‌بودن ربا در میان مذاهب مختلف فقهی، مسلم است و هیچ‌گونه اختلافی در آن وجود ندارد؛ چراکه در قرآن کریم به صورت روشن، حکم مزبور بیان شده و روایات فریقین، در حد تواتر بر آن دلالت دارد. به منظور رهایی و تخلص از حکم حرمت، شیوه‌هایی موسوم به حیله‌ها و راه‌های فرار از ربا مطرح است که در مشروعیت این شیوه‌ها میان مذاهب فقهی، اختلاف دیدگاه وجود دارد. مشهور فقیهان امامیه معتقدند حیله‌ها و راه‌های فرار از ربا، مشروع است و از شمول حکم حرمت خارج است ولی در مقابل، مشهور فقیهان عامه بر نامشروع‌بودن آن اصرار دارند و بر این حکم پا می‌فشارند که دلایل حرمت ربا، شامل راه‌های فرار از آن می‌شود. مشهور فقهای اهل سنت توسل به حیل در قالب بیع عینه، بیع تورق، بیع معامله و بیع وفاء را از باب سد ذرایع، نامشروع و باطل می‌دانند. قول نامشهور نزد امامیه نیز ناسازگاری مشروعیت چنین معاملاتی با فلسفه تحریم ربا است، ولی در نهایت می‌توان نظر مشهور فقهای امامیه مبنی بر صحت چنین معاملاتی را دفاع‌پذیر دانست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [العربیة]

سبرٌ فی الحِیَل المشروعة عن الربا فی الفقه المقارن

نویسنده [العربیة]

  • محمد رسول آهنگران
الاستاذ لفرع الفقه و مبانی الحقوق الاسلامی، جامعه طهران فی بردیس الفارابی
چکیده [العربیة]

اصل حرمۀ الربا عند المذاهب الاسلامیۀ کان من المسلمات و لاخلاف فیه. لانّه جاءَ فی الکتاب العزیز و فی روایات الفریقین ماتدل علی حرمته الی حد التواتر. ولکن کان بین الناس اسلوب التی موسوم بحیل و طرق الفرار عن الربا و اختلف فقهاء المذاهب الاسلامیۀ فی مشروعیتها؛ المشهور بین الامامیۀ مشروعیۀ هذه الطرق و الحیل و خروجها عن الحکم بالحرمۀ و لکن مشهور فقهاء العامۀ ذهبوا الی عدم مشروعیتها و اصرّوا علی انّ ادلۀ الربا یشمل حیل الفرار عنه ایضاً.
ذهب مشهور فقهاء اهل السنۀ الی عدم المشروعیۀ و بطلان امثال بیع العینۀ، بیع التورق، بیع المعاملۀ و بیع الوفاء من باب سدالذرایع. هنا قول غیرمشهور للامامیۀ مبنی علی عدم تطابق مشروعیۀ هذه المعاملات مع فلسفۀ تحریم الربا و لکن یمکن الدفاع  عن قول مشهور الامامیۀ مبنی علی صحۀ هذه المعاملات.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • حرمۀ الربا
  • حیل الفرار
  • القصد الجدیّ
  • بیع العینه
  • بیع التورق
قرآن کریم.
ابن رشد، محمد (بی‌تا). بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، استانبول: دار قهرمان، الطبعة الاولی، ج3.
ابن عابدین، محمد امین (1399). رد المختار علی الدر المختار، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی، ج4
و 5.
ابن قیم، محمد (1374). اعلام الموقعین عن رب العالمین، قاهره: مکتبة تجاری کبری، الطبعة الاولی، ج3.
ابن مفلح، محمد (1424). کتاب الفروع، بیروت: مؤسسة الرسالة، دار المؤید، ج4.
ابن نجیم، زین الدین (1403). الاشباه والنظائر، دمشق: دار الفکر.
ابوداود، سلیمان (1419). سنن ابن داود، بیروت: دار ابن حزم، الطبعة الاولی.
اردبیلی، احمد (1412). مجمع الفائدة والبرهان، قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ اول، ج8.
ازهری، محمد (بی‌تا). تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی، ج7.
بدوی، ابراهیم زکی‌ الدین (بی‌تا). نظریة الربا المحرم فی الشریعة الاسلامیة، بغداد: المجلس الاعلی.
بهوتی، منصور (1402). کشف القناع عن الاقناع، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج3.
ترمذی، محمد (1422). سنن الترمذی، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی.
جمعی از نویسندگان (1381). ربا، قم: انتشارات بوستان کتاب، چاپ اول.
حسینی عاملی، محمدجواد (بی‌تا). مفتاح الکرامة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج4.
حکیم، محمدتقی (بی‌تا). الاصول العامة للفقه المقارن، قم: انتشارات مؤسسه آل البیت7.
خمینی، روح‌الله (1397). کتاب البیع، نجف اشرف: الآداب، ج5.
دسوقی، محمد (بی‌تا). الحاشیة علی الشرح الکبیر، بیروت: دار الفکر، ج3.
زبیدی، محمد (بی‌تا). تاج العروس، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج17.
زرقاء، مصطفی (1994). نظام التأمین حقیقته والرأی الشرعی فیه، بیروت: مؤسسة الرسالة.
شافعی، احمد (2002). اصول الفقه الاسلامی، بیروت: الحلبی.
شوکانی، محمد (بی‌تا). نیل الاوطار، بیروت: دار الکتب العلمیة، ج5.
صنعانی، محمد (بی‌تا). سبل السلام شرح بلوغ المرام، قاهره: دار الحدیث، ج3.
عاملی (شهید ثانی)، علی (بی‌تا). مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام، قم: دار الهدی، ج1.
عظیم‌آبادی، محمد (1399). عون المعبود فی شرح سنن ابی داود، بیروت: دار الفکر، الطبعة الثالثة، ج9.
 
علم‌ الهدی، سید مرتضی (1410). المسائل الناصریات (سلسلة الینابیع الفقهیة)، بیروت: انتشارات مؤسسه فقه الشیعة والدار الاسلامیة، چاپ اول، ج16.
قرطبی، محمد (1419). الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی، ج2.
مرطان، سعید (1422). مدخل للفکر الاقتصادی فی الاسلام، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الاولی.
مطهری، مرتضی (1364). ربا بانک بیمه، تهران: انتشارات صدرا، چاپ اول.
نجفی، محمد حسن (1981). جواهر الکلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة السابعة، ج23.
نسائی، احمد (1420). سنن النسائی، بیروت: دار ابن حزم، الطبعة الاولی.