واکاوی فقهی زیارت قبور غیرمسلمانان از منظر مذاهب اسلامی

مقدمه

«زیارت» از مشتقاتِ معروف و رایج واژه «زَوَر» و به معنای دیدارِ کسی یا چیزی با قصدِ پیشین است، اعم از اینکه حیات داشته باشد یا نه؛ چنان‌که ارباب لغت در این ‌باره تصریح کرده‌اند؛^[1] پس هر دیداری زیارت نیست، بلکه زیارت دیداری است که همراه با تمایل، کشش و اراده دیدار باشد. بنابراین، تفاوت میانِ واژگانی چون «رؤیت»، «نظاره» و ... با زیارت تبیین می‌شود و زیارت مفهومی اخص از واژگان مشابه خویش می‌یابد.

زیارت قبور حاوی چند وجه است: 1. یکی زیارت قبوری که مزور از زیارتِ زائر با استغفار و طلب رحمت زائر برای مزور نفع می‌برد؛ این وجه از زیارت در زیارت قبور عموم مسلمانان نمایان است؛ 2. زیارت قبوری که زائر از زیارت خود، نفع می‌برد. این وجه خود بر دو قسم است: الف. زیارت قبوری که موجب می‌شود زائر از سرای آخرت و مرگ و قیامت غافل نشود. این وجه از زیارت حاوی نوعی پند، اندرز و عبرت‌آموزی بشر از زیارت قبور گذشتگان است؛ ب. زیارت قبوری که موجباتِ افزایش معرفت و شناخت، الگوگیری و اسوه‌پذیری، زنده‌نگه‌داشتن اهداف و افکار را فراهم می‌آورد که البته بین مصادیق قبور در زیارت فرق است. به عبارت دیگر، برتری روحی صالحان و بزرگان از دین و مذهب و مقامات معنوی آنان ایجاب می‌کند که بتوانند در حدّی که خدای متعال به ایشان قدرت روحی و معنوی داده است به زائرِ خود کمک کنند و او را مشمول رحمت قرار دهند و فیوضاتی نصیب او کنند. تجدید عهد و پیمان زائر با مزور، توسّل و درخواست شفاعت زائر از مزور و تبرّک او از قبر، و نُزول برکات و رفع گرفتاری‌های زائر با زیارت قبور صالحان و بزرگان دین، از دیگر کمالاتی است که زائر از زیارت قبور مطهَّر کسب می‌کند.

آنچه نویسنده در این مقاله به دنبال آن است، توجه به قسم اول از وجه دوم زیارت، یعنی پند و اندرز و عبرت‌گیری زائر از زیارت قبور است. مدعای نویسنده در این مقاله آن است که این وجه از زیارت قبور در تمام مصادیق قبور جاری است.

شاید هیچ تاریخ شفاهی و مکتوبی به اندازه آثار بازماندگان از گذشتگان نتواند گذشته را بازخوانی کند و انعکاس‌دهنده عبرت‌ها و تجربه‌ها به نسل حاضر باشد. بازدید از قبور گذشتگان و آثار باقی‌مانده از آن، که غالباً غیرمسلمان، مشرک و کافر بوده‌اند، از یک سو، توانایی ایجاد ژرف‌ترین تأثیرات روحی- روانی را در جان آدمی دارد و از سوی دیگر، یکی از مستندات ارتباط با پیشینیان است.

زیارت و بازدید از قبور و آثار باقی‌مانده از آن، مخصوصاً اقوامی که به مراتب از انسان‌های کنونی قدرتمندتر و ثروتمندتر بوده‌اند، یکی از امور مؤثر در پندآموزی و عبرت‌گیری مسلمانان است تا همواره نفس اماره خود را نهیب زنند و تعلّقات خود به ظواهر دنیا را کاهش دهند و موجبات ترقی و کمال را فراهم کنند.

از نگاه فقهی، زیارت قبور غیرمسلمانان از هر آیین و دین و مذهبی را می‌توان در دو دسته از شاخص‌های مطلوب و نامطلوب ردیابی کرد. نمونه شاخص‌های مطلوب آن، همان عبرت‌گیری و پندآموزی از فرجام آنان با همه قدرت و اموال خود است، که برخی آیات قرآن کریم نیز بر مطلوبیت این شاخص دلالت دارد.^[2] نمونه و شاخص منفی زیارت قبور و اماکن مرتبط به آن، همان اعتباربخشی به نمادهای کفر و فسق و ترویج عقاید و مذاهب صاحبان قبر است.

در این مقاله با تفحّص در کلمات فقهای مذاهب اسلامی و بیان دیدگاه‌های آنان، ادله این مسئله را ذکر می‌کنیم و با بررسی مفاد و میزان دلالت آن، به جمع‌بندی معتبر و صحیحی در گزینش و اولویت شاخص‌های مطلوب و نامطلوب مسئله خواهیم پرداخت.

دیدگاه فقهای مذاهب اسلامی

با تتبع صورت‌گرفته در تمام مذاهب اسلامی و بررسی کلمات فقهای جهان اسلام می‌بینیم که فقط برخی با ذکر فتوای خود و برخی دیگر با اشاره‌ای اجمالی به ادله مسئله به این فرع فقهی اشاره کرده‌اند؛ و برخی دیگر هم، هیچ اشاره‌ای به آن نداشته‌اند و فقط با طرح مسئله زیارت قبور مسلمانان و قبور مؤمنان، به تبیین حکم آن بسنده کرده‌اند.

در میان کسانی که متذکر این فرع فقهی شده‌اند، در مشروع‌بودن یا نبودن زیارت قبور غیرمسلمانان، اعم از کفّار، مشرکان و اهل کتاب، دو دیدگاه کلی وجود
دارد؛ برخی به جایزبودن و برخی دیگر به جایزنبودن و مشروعیت‌نداشتن آن حکم کرده‌اند.

برخی از اندیشورانی که به جواز زیارت قبور مشرک و کافر تصریح کرده‌اند عبارت‌اند از: ابن‌ماجه قزوینی^[3] (متوفای 273 ه.ق.) و نسائی^[4] (متوفای 303 ه.ق.)، از صاحبان سنن، و نووی^[i] (متوفای 676 ه.ق.)، سُبکی^[ii] (متوفای 756 ه.ق.)، أحمد کنانی^[5] (متوفای 840 ه.ق.)، زکریا أنصاری^[iii] (متوفای 926 ه.ق.)، ابن‌حجر عسقلانی^[iv] (متوفای 973 ه.ق.)، ابن‌حجر هیتمی^[v] (متوفای 974 ه.ق.)، خطیب شربینی^[vi] (متوفای 977 ه.ق.)، محمد بن احمد رملی^[vii] (متوفای 1004 ه.ق.)، عبدالرئوف مناوی^[viii] (متوفای 1031 ه.ق.)، سلیمان بن محمد بن عمر بجیرمی^[ix] (متوفای 1221 ه.ق.)، از مذهب شافعی، و ابن‌تیمیه^[x] (متوفای 728 ه.ق.)، ابن‌عبدالهادی^[xi] (متوفای 744 ه.ق.)، شمس‌الدین مقدسی رامینی^[xii] (متوفای 763 ه.ق.)، أبو إسحاق ابن مفلح^[xiii] (متوفای 884 ه.ق.)، علی بن سلیمان مرداوی^[xiv] (متوفای 885 ه.ق.)، محمد بن عبدالوهاب^[xv] (متوفای 1206 ه.ق.)، عظیم‌آبادی^[xvi] (متوفای 1329 ه.ق.) و محمد ناصرالدین آلبانی^[xvii] (متوفای 1420 ه.ق.)، از مذهب حنبلی.

در مقابل این دسته، برخی دیگر به مشروعیت‌نداشتن زیارت قبور کافران و مشرکان و به طور کلی کسانی که بر غیر اسلام فوت کرده‌اند، فتوا داده‌اند؛ از این میان می‌توان به ماوردی^[xviii] (متوفای 450 ه.ق.)، فخرالدین طریحی^[6] (متوفای 1087 ه.ق.) و شهاب‌الدین آلوسی^[xix] (متوفای 1270 ه.ق.) اشاره کرد.

البته برخی بدون ذکر مسلمان و غیرمسلمان، حکم زیارت قبور را تبیین کرده‌اند که این مطلق سخن‌گفتن آنها نشان از مشروع‌دانستن زیارت قبور، اعم از قبور مسلمان و غیرمسلمان، نزد ایشان است. از این میان می‌توان به ابن‌حبیب مالکی^[7] (متوفای 238 ه.ق.)،ابن‌عَبدُوس مالکی^[8] (متوفای 245 ه.ق.)، عمر بن ‌حسین ‌خُرقی ‌حنبلی^[9] (متوفای 334 ه.ق.)، نعمان بن محمد تمیمی^[10] (متوفای 363 ه.ق.)، ابن‌عبدالبّر قُرطبی مالکی^[11] (متوفای 463 ه.ق.)، ابوبکر سرخسی حنفی^[12] (متوفای 483 ه.ق.)، علاء‌الدین أبوبکر کاشانی حنفی^[13] (متوفای 587 ه.ق.)، أبومحمد بهاء‌الدین مَقدسی حنبلی^[14] (متوفای 624 ه.ق.) و دیگران اشاره کرد.

در هر حال، آنچه مهم است بررسی ادله مسئله و ارزیابی شاخص‌های مطلوبیت ‌داشتن یا نداشتن آن است که در ادامه خواهد آمد.

واکاوی ادله مسئله

الف. ادله جواز و مشروعیت زیارت قبور غیرمسلمانان

در این قسمت، به منظور اثبات مشروعیت زیارت قبور غیرمسلمانان و حتی مطلوبیت آن به دو نوع دلیل اشاره می‌شود؛ یکی دلیل عام و دیگری خاص.

مراد از دلیل عام، دلیلی است که علاوه بر استناد به آن در مشروعیت‌بخشی به زیارت قبور غیرمسلمانان می‌توان از آن برای اثبات مشروعیت زیارت تمام آثار باستانی و میراث فرهنگی بهره جُست؛ و مراد از ادله خاص، دلیلی است که مفاد آن فقط مربوط به اثبات مشروعیت زیارت قبور غیرمسلمانان است.

1. دلیل عام: مطلوبیت عبرت‌آموزی از آثار گذشتگان

پندآموزی یکی از اهداف شارع در مواجهه با پدیده‌ها و عبرت‌گیری از آثار گذشتگان است که به لسان تشویق و تحریض در بسیاری از آیات قرآن و روایات به آن توجه شده است. در آیات بسیاری به مسلمانان دستور داده شده است با مسافرت و رفتن به اماکن پیشینیان و ملت‌های گذشته، در آثار و عمارت‌های آنان، و عاقبت و فرجام آنان تفکر کنند؛ از جمله در:

1. «أَ وَ لَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیظْلِمَهُمْ وَ لکنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یظْلِمُونَ».^[15]
2. «أَ وَ لَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ ما کانَ اللَّهُ لِیعْجِزَهُ مِنْ شَی‌ءٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ عَلیماً قَدیراً».^[16]
3. «أَ وَ لَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ».[17]
4. «أَ فَلَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَکثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یکسِبُونَ».^[18]
5. «أَ فَلَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیهِمْ وَ لِلْکافِرینَ أَمْثالُها».^[19]

در این آیات، خداوند متعال انسان را به گردش در زمین و مشاهده عاقبت اقوام گذشته و هلاکتی که به آن دچار شدند، فرا خوانده است تا بشر را به فانی‌بودنش و اینکه آنچه او در این دنیا فراهم می‌آورد گذاشتنی و گذشتنی است، رهنمون شود. روزمر‌گی زندگی و حیات دنیوی گاه تأثیر عمیقی بر وجود انسان می‌گذارد و او را مستغرق خویش می‌کند و موجبات فراموشی معاد و رستاخیز و عواقب اعمال و کردار را فراهم می‌آورد.

اصرار شارع بر سیر و گردش در زمین و عبرت‌آموزی از آثار گذشتگان، که یکی از آن آثار، مقبره‌های آنان است، نشان از ارزش بالای معنوی این عمل در منظر شارع است؛ چراکه دیدار و زیارت مقبره‌ها و اماکنی که متعلق به گذشتگان است، سبب پندگرفتن، عبرت‌آموختنِ بشر و عمیق‌ترشدن اعتقاد به روز قیامت، به عنوان یکی از اصول دین، و به تبع آن رشد و تعالی‌یافتن انسان و کمال او خواهد شد.

در آیه 109 سوره یوسف می‌خوانیم: «أ فَلَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیرٌ لِلَّذینَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ»؛ «آیا در روی زمین نمی‌گردند تا بنگرند که پایان کار پیشینیانشان چه بوده است؟ و [بدانند که] سرای آخرت [برای] پرهیزگاران بهتر است، چرا نمی‌اندیشید؟».

برخی روایات هم بر توجه به آثار گذشتگان و عبرت‌پذیری از آنها دلالت دارد. علیj می‌فرماید: «و خَلَّفَ لکُم عبراً مِن آثارِ الماضین قَبلَکُم».^[20]

این ‌گونه روایات در متون حدیثی به‌وفور یافت می‌شود و بشر را به تفکر و عبرت‌گیری از آثار گذشتگان فرا می‌خواند. روشن است که مراد از آثار گذشتگان در آیات و روایات، اعم از آثار و اماکن تاریخی و باستانی و مقابر آنان است. به عبارت دیگر، یکی از مصادیق آثار گذشتگان، مقابر آنان است و این مقابر منحصر به قبور مسلمانان نیست و شامل همگان است. چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «بدن فرعون را در مقابل دیدگان مردم قرار می‌دهم تا برای آنان موجب عبرت باشد»^[xx] و همگان به این باور برسند که ثروت و قدرت انسانی در حد و اندازه فرعون نیز باقی و پایدار نخواهد بود.

ایمان و باور صحیح و عمیق انسان به فرارسیدن مرگ و سؤال و حساب پس از آن و درک حکمت آفرینش خود و تذکر مداوم آن با حضور در مقبره‌ها، اعم از مقبره مسلمانان و غیرمسلمانان، و زیارت و بازدید قبور آنان سبب می‌شود اعتقادات او مستحکَم شود و وقتی قصد انجام‌دادن کاری می‌کند از فساد و انجام‌دادن کارهای شر دوری کند و با پرهیز از صفاتِ زشتی چون حِرص و آز و وابستگی به دنیا و خواسته‌های نامشروع آن، به سوی انجام‌دادن امور خیر روی آورد، که نهایت آن کمال و تعالی انسان است.

البته باید توجه کرد که رویکرد اصلی در زیارت قبور و مقابر غیرمسلمانان باید به گونه‌ای باشد که چهره عبرت‌آموزی آن حفظ شود، و چنانچه به منظور تفرّج و بازدید از ظواهر معماری و قدمت تاریخی و خالی از توجّه به معاد و عِبرت‌گیری انجام گیرد، با تعابیر تند و سرزنش‌آمیزی در برخی آیات قرآن، بنا بر یکی از تفاسیر مُحتمل از آن، یاد شده است؛ «اَلهکُمُ التَّکاثُر * حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ»؛^[21] وقتی رفتن برای زیارت اهل قبور به قبرستان با شمارش اموات برای تفاخُر جاهلی همراه باشد،^[xxi] به نوعی زیارت به قصد الهاء (بیهودگی) و اشتغال به امری باطل است که قرآن از آن نهی کرده است.^[xxii] همین مسئله سبب شد پیامبر اکرمn در ابتدای رسالت خویش، بنا بر برخی نقل‌ها،^[xxiii] از زیارت اهل قبور نهی کنند، چه اینکه مسلمانان به عصر جاهلیت و عبادت بت‌ها نزدیک بودند و ترس از یادآوری بسیاری از رذائل و تفاخر به برخی اعمال در گذشته، موجب نهی اولیه از زیارت قبور شد.^[22]

2. دلیل خاص و جزئی

2. 1. روایت نبویn: نهیتکم عن زیارة القبور ألا فزوروها فأن فیها عبرة أو تذکرة أو موعظة

علاوه بر آیات و روایاتی که در دلیل عام مطرح شد، در برخی روایات نبویn، پیامبر اکرمn در مقام برداشتن حَظر و منع ابتدایی زیارت قبور، علت حکمِ مشروعیت یا مطلوبیت زیارت قبور^[xxiv] را ذکر کرده‌اند. ذکر چرایی و تعلیل حکم زیارت قبور، از جمله مضامینی است که از طُرق مختلف و با الفاظ و تعابیر گوناگون، در جوامع‌ روایی مذاهب اسلامی از پیامبر اعظمn نقل شده است؛ بُریدة، أبوسعید خُدری، أنس بن مالک، علی بن ابی‌ طالبj، سیدة ‌عایشه، سیدة ام‌سلمة و عبدالله بن مسعود از جمله کسانی هستند که با طُرق و الفاظی متعدد از آنها گزارش شده است.

در این گزارش‌ها زیارت قبور به عباراتی همچون «فإنها تذکر الآخرة»،^[23] «فانها تذکرکم الآخرة»^[24] و «فإنّ فی زیارتها تذکرة»،^[25] «فإنّ فیها عبرة»،^[26] «فإنّ لکم فیها عبرة»^[27] و «فَإِنَّهُ یرقُ القَلبَ وَ یدمِعُ العینَ وَ یذَکرُ الآخِرَةَ»،^[28] «فَإنّها تُذَکرُکمُ المَوتَ»،^[29] «فإنّ فیها موعظة»،^[30] «فإنَّ فیهم عِبرَة»،^[31] و «فَإِنَّهَا تُزَهِّدُ فِی الدُّنْیا وَ تُذَکرُ الْآخِرَةَ»^[32] تعلیل یافته است.

اشاره به چرایی مشروعیت و مطلوبیت زیارت قبور در کلام پیامبرn، و تعلیل آن به عبرت‌گیری و پندآموزی و یاد مرگ و قیامت، بیانگر آن است که مشروعیت و مطلوبیت زیارت قبور حتی در خصوص قبور غیرمسلمانان نیز جاری است؛ چه اینکه علت مذکور در روایت، در خصوص زیارت قبور غیرمسلمانان نیز عمومیت دارد. پس حکم مطلوبیت و مشروعیت نیز در زیارت قبور غیرمسلمانان تعمیم می‌یابد.

از میان طرفداران به جواز و مشروعیت زیارت قبور غیرمسلمانان، اندیشورانی همچون ابن‌تیمیه^[33] (متوفای 728 ه.ق.)، ابن‌عبدالهادی^[34] (متوفای 744 ه.ق.)، تقی‌الدین سُبکی^[35] (متوفای 756 ه.ق.)، أبو إسحاق ابن مفلح^[36] (متوفای 884 ه.ق.)، عبد‌الرئوف مناوی^[37] (متوفای 1031 ه.ق.)، محمد بن عبدالوهاب^[38] (متوفای 1206 ه.ق.)، عظیم‌آبادی^[39] (متوفای 1329 ه.ق.) و محمد ناصرالدین آلبانی^[40] (متوفای 1420 ه.ق.) با استناد به تعلیل پیامبرn، حکم مسئله را تعمیم داده‌اند.

2. 2. گزارش‌های حاکی از زیارت پیامبرn از قبر مادر گرامی‌شان آمنه

در پاره‌ای از گزارش‌ها، نقل شده است که پیامبرn فرموده باشند: «اسْتَأْذَنْت رَبِّی فِی أَنْ أَسْتَغْفِرَ لَهَا فَلَمْ یأْذَنْ لِی وَاسْتَأْذَنْتُهُ فِی أَنْ أَزُورَ قَبْرَهَا فَأَذِنَ لِی فَزُورُوا الْقُبُورَ فَإِنَّهَا تُذَکرُکمَ الْمَوْتَ؛ از پروردگارم اجازه خواستم برای مادرم استغفار کنم. پس به من اجازه نداد؛ و اجازه خواستم به زیارت قبر مادرم بروم و او اجازه داد، پس قبور را زیارت کنید، چه اینکه این عمل، یاد مرگ را در ذهنتان زنده می‌کند»؛^[41]

این گزارش را ابن‌أبی‌شیبه (متوفای 235 ه.ق.)، احمد بن حنبل^[42] (متوفای 241 ه.ق.)، مسلم بن حجّاج^[43] (متوفای 261 ه.ق.)، فاکهی^[44] (متوفای 272 ه.ق.)، ابن‌حبان^[45] (متوفای 354 ه.ق.) و بیهقی^[46] (متوفای 458 ه.ق.) با اندک اختلافی در الفاظ، و در مضمونی یکسان، از طریق یزید بن کیسان، از ابوحازم از ابوهریره، نقل کرده‌اند.

برخی اندیشوران با استناد به این گزارش معتقدند مشرک‌بودن مادر پیامبر اعظمn موجب شد آن حضرتn در استغفار برای مادر گرامی‌شان از سوی خداوند متعال مأذون نباشند، و فقط برای زیارت قبر او اذن یافتند؛ پس روشن می‌شود که زیارت قبور غیرمسلمانان، اعم از مشرک و کافر، جایز است بدون آنکه استغفاری برای آنان صورت گیرد. علت مذکور در انتهای گزارش، یعنی یادآوری مرگ و قیامت که موجب تعمیم جواز زیارت قبور نسبت به قبور غیرمسلمانان می‌شود، تأکیدی بر این مسئله است.

ابن‌ماجه قزوینی^[47] (متوفای 273 ه.ق.)، نسائی^[48] (متوفای 303 ه.ق.)، قاضی عیاض مالکی^[49] (متوفای 544 ه.ق.)، نووی^[50] (متوفای 676 ه.ق.)، ابن‌تیمیه^[51] (متوفای 728 ه.ق.) و ابن‌عبدالهادی^[52] (متوفای 744 ه.ق.)، از جمله کسانی هستند که به استدلال فوق اشاره کرده‌اند.

البته در عبارتی بهتر، استدلال به گزارش مذکور را می‌توان از دو مَنظر مطرح کرد؛ یکی آنکه، با استناد به مأذون‌نبودن پیامبرn در استغفار برای مادرشان، کشف می‌شود که مادر حضرت مشرک بوده و اذن در زیارت قبر او، نشان از جواز زیارت قبور غیرمسلمانان است؛ دوم آنکه، ذکر علت در ذیل گزارش و عمومیت آن سبب می‌شود زیارت قبور غیرمسلمانان نیز در حیطه علتِ حکم، یعنی یادآوری مرگ و قیامت برای عبرت‌گیری و پندآموزی، قرار گیرد و حکم جواز بر آن نیز بار شود.

اما استدلال از مَنظر اول، مبتنی بر ملزومی است که از فقره «اسْتَأْذَنْت رَبِّی فِی أَنْ أَسْتَغْفِرَ لَهَا فَلَمْ یأْذَنْ لِی» فهمیده می‌شود و آن همان مشرک‌دانستن مادر گرامی پیامبر اعظمn است و نمی‌تواند پذیرفتنی باشد و پذیرش آن در واقع بی‌احترامی به ساحت مقدس آن حضرتn است؛ چه اینکه پیامبرn باید از هر چیزی که موجب نفرت و دوری مردم از وی می‌شود، منزه و پاک باشد.^[53] مشرک‌بودن نیاکان ایشان، مخصوصاً پدر و مادر، موجب دوری مردم از آن حضرتn می‌شود؛ و اصولاً با توجه به اینکه نور محمدیn از صلب‌های پاک به رحم‌های پاکیزه منتقل می‌شد، چگونه می‌توان نسبتِ شرک را به والدین آن حضرت روا داشت. آیه شریفه«و تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدینَ»^[xxv] در طهارت آنها دلالت دارد.

توضیح بیشتر آنکه، از حضرت محمد بن علیj و جعفر بن محمدj در تفسیر این آیه روایت شده است که حضرت محمدn در اصلاب پیامبران بود تا اینکه به پشت پدر خویش منتقل شد به زناشویی مشروع و حلال بدون آلودگی به زنا و سفاح (ازدواج غیرمشروع)؛^[54] و ابن‌عباس از پیامبرn نقل کرده است که فرمودند: «یعنی تو را می‌بیند که از صلب پیامبری به صلب پیامبر دیگر منتقل می‌شدی تا اینکه به دنیا آمدی».^[55]

چه‌بسا گفته شود این تفسیر و دیدگاه از آیه شریفه، به شیعه اختصاص دارد در حالی که آیه شریفه تفاسیر دیگری نیز دارد و حمل آن بر وجه مد نظر ترجیح بلامرجح بوده و اصولاً حمل مشترک بنا بر تمام وجوه نیز جایز نیست.^[56] در پاسخ باید گفت:

1. این تفسیر به شیعه اختصاص ندارد، چه اینکه زمخشری (متوفای 538 ه.ق.) نیز معتقد است آیه شریفه بر ایمان نیاکان پیامبرn و اجداد گرامی ایشان دلالت دارد. آنها از صلب‌های سجده‌گزار به رحم‌های سجده‌گزار انتقال یافته‌اند؛^[57] و اصولاً بسیاری از محققان اهل سنت هم در این قضیه با شیعه هم‌عقیده‌اند.^[58]

2. در مجامع روایی اهل سنت گزارش‌هایی حاکی از تأیید مجاهد و ابن‌عباس بر تفسیر مذکور نیز وجود دارد. سیوطی (متوفای 911 ه.ق.) در کتاب مسند خویش از ابن‌عمر عدنی از بزار بن ابی حاتم و ابن ابی حاتم و طبرانی، و نیز بیهقی در کتاب دلائل به نقل از مجاهد گفته‌اند آیه «و تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدینَ» یعنی از پیامبری به پیامبری تا اینکه پیامبر به دنیا آمد.^[59] همچنین، همو از ابن ابی حاتم و ابن‌مردویه و ابونعیم به نقل از ابن‌عباس آورده است که وی در معنای آیه می‌گوید: «یعنی پیامبرn از صلب پیامبری به پیامبر دیگر انتقال می‌یافت تا اینکه مادرش وی را به دنیا آورد».^[60]

3. روایات بسیاری گزارش شده است که پیامبر اکرمn پدران و مادران خود را طاهرین و طاهرات خوانده است. همچون حدیث نبوی «لم أزل أنقل من أصلاب الطاهرین إلی أرحام الطاهرات؛ پیوسته از صلب‌های پاک به رحم‌های پاکیزه منتقل می‌شدم»^[61] با توجه به اینکه به فرموده قرآن، کفر و شرک، نجاست و آلودگی است: «انما المشرکون النجس».^[62] انسان نمی‌تواند هم کافر و مشرک باشد و هم صلب و رحم پاک و پاکیزه داشته باشد. پس پدران و مادران پیامبرn موحد بوده‌اند و به همین دلیل پیامبرn از آنان با لفظ «طاهرین» و «طاهرات» تعبیر آورده است.

4. بر اساس متون تاریخی، نه‌تنها دلیل صریحی بر مشرک‌بودن نیاکان پیامبرn وجود ندارد بلکه دلایلی وجود دارد که موحّد و خداپرست‌بودن نیاکان آن حضرتn را ثابت می‌کند. مثلاً عبدالمطلب، جد پیامبرn، به دلیل عمل به آیین حنیف ابراهیمی به ابراهیم ثانی ملقّب شده بود؛^[63] و از وی شعری نقل شده است که مطلعش این است:

ای پروردگار! تو احد، فرد و صمد هستی. اگر بخواهی راه راست و رستگاری را الهام می‌کنی.^[64]

همچنین، از پدر و مادر گرامی پیامبر اسلامn اشعاری در کتاب‌های تاریخی نقل شده که همگی دلالت بر ایمان آنان می‌کند.^[65]

اگر اشکال شود که طبق آیه «وَ إِذْ قالَ إِبراهیم لأبیهِ آزَر أَتتَّخذ أَصناماً آلهة»،^[66] «اب»، یعنی پدر ابراهیم، مشرک و بت‌پرست بوده و ادعای شما بر طهارت نیاکان پیامبرn ناتمام است،^[67] در پاسخ باید گفت «آذر» پدر حضرت ابراهیمj نبوده است،^[68] بلکه عمو یا جدّ مادری حضرت ابراهیمj بوده^[69] و اطلاق لفظ «اب» بر عمو و جد مادری در لغت عرب جایز است، چنان‌که فرزندان یعقوب از اسماعیل تعبیر به «اب» می‌کنند،^[70] در حالی که اسماعیلj عموی یعقوبj بوده است نه پدر او. دوم اینکه حضرت ابراهیمj به آزر وعده داد که برای تو طلب آمرزش و استغفار می‌کنم.^[71] امّا هنگامی که روشن شد وی دشمن خدا است، از او بیزاری جست^[72] و برای او استغفار نکرد؛ و بعد از سالیان دراز، پس از آنکه خداوند اسماعیلj و اسحاقj را در پیری به حضرت ابراهیمj عطا کرد و آن حضرتj کعبه را بازسازی کرد برای پدر و مادرش دعا کرد و فرمود: «رَبّنا اغفر لی وَ لِوالدی وَ لِلْمُؤْمِنینَ یوْمَ یقُومُ الْحِساب؛ پروردگارا من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در آن روز که حساب برپا می‌شود بیامرز».^[73] و چون قرآن از استغفار برای مشرکان نهی کرده است^[74] و از طرفی لفظ «والد» بر خلاف «اب» در زبان عرب فقط بر پدر واقعی اطلاق می‌شود، معلوم می‌شود مراد از «والد» در آیه مذکور آزر نبوده بلکه پدر و مادر واقعی حضرت ابراهیمj بوده و آنها موحد از دنیا رفته‌اند.^[75]

بنابراین، استدلال به گزارش مذکور از منظر اول آن، چنانچه در ابتدای تقریب استدلال گذشت، مخدوش بوده است. فقط می‌توان به ذیل آن و عمومیت تعلیل آن، همان‌گونه که در دلیل گذشته نیز بیان شد، استناد کرد.

البته چنانچه این خدشه را موجب تشکیک در اصل گزارش بدانیم، اعتبار و حجیت تمام فقرات آن مخدوش است و استدلال به ذیل گزارش نیز ناتمام خواهد بود.

ب. ادلهجایزنبودن و مشروعیت‌نداشتن زیارت قبور غیرمسلمانان

مُنکران جواز و مشروعیت زیارت قبور غیرمسلمانان به آیه «لا تَقُم عَلی قَبرِهِ» تمسک جسته‌اند، که تقریب استدلال و بررسی اعتبار آن چنین است:

بعد از جنگ تبوک و در جریان دفن و کفن «عبدالله بن أُبیّ بن سلول»، یکی از سران منافقان مدینه، این آیه نازل شد: «وَلا تُصَلِّ عَلی أحَدٍ مِنهُم ماتَ ابداً و لا تَقُم عَلی قبرِهِ إنَّهُم کَفَرُوا بِالله وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُم فاسِقُون».^[76] مطابق مفاد آن، رسول خداn از نماز میت گزاردن، و به طور کلی هر گونه دعا و استغفارکردن، و ایستادن بر سر قبر منافقان نهی شد.^[77]

این حکمِ نهی، در ادامه آیه، تعلیل می‌شود به اینکه آنان کفر ورزیدند و فاسق شدند و در حال کفر و فسق خود مرده‌اند. البته این تعلیل در هر جا که گفت‌وگو از لغویت استغفار به میان آمده مطرح شده است؛^[xxvi] بنابراین طلب مغفرت و حضور و ایستادن بر قبور غیرمؤمنان به خدا، به سبب احاطه و استیلای کفر و فقد ایمان به خدا که در دل داشته‌اند، ممنوع است. پس زیارت قبور غیر مسلمانان، اعم از کافران و مشرکان، مشروع نیست.

ماوردی^[78] (متوفای 450 ه.ق.)، فخرالدین طریحی^[79] (متوفای 1087 ه.ق.) و شهاب‌الدین آلوسی^[80] (متوفای 1270 ه.ق.) با استناد به آیه مذکور، بر جایزنبودن زیارت قبور غیرمسلمانان حکم کرده‌اند.

اشکال

آنچه از آیه فوق به دست می‌آید آن است که فقره «و لا تَقُم عَلی قبرِهِ» عطف بر
«وَ لا تُصَلِّ عَلی أحَدٍ مِنهُم ماتَ ابداً» بوده و چون قیود در معطوف علیه بر معطوف
وارد می‌شود، پس این فقره در تقدیر چنین است: «ولا تَقُم علی قَبرِ أحَدٍ منهم أبداً»،
و مقصود فقط قیام در هنگام دفن نیست، بلکه عموم قیام و وقوف بر قبر، چه هنگام دفن و چه پس از آن، به عنوان زیارت، مراد خواهد بود. منتها روشن است که مقصود از ایستادن بر قبر، مطلق ایستادن و حضور بر سر قبر نیست، بلکه مقصود، حضور بر مقبره و ایستادن به قصد احترام‌گذاشتن و طلب رحمت و مغفرت برای صاحب قبر است.

به عبارت دیگر، زیارت قبور و حضور بر مَقبره غیرمسلمانان از دو منظر شایسته دقت و تأمل است؛ یکی انتفاع زائر از زیارت مقابر با یادآوری مرگ و قیامت و به منظور عبرت‌گیری و پندآموزی؛ و دیگری نفع میت با احسان زائر در قالب دعا و استغفار برای او. آیه مذکور در صدد نهی از زیارت قبور از منظر دوم و هَدم شخصیتِ مُنافق و کافر است و اصلاً نگاهی به زیارت قبور بنا بر منظر اول ندارد.

شمس‌الدین مقدسی رامینی^[81] (متوفای 763 ه.ق.)، أبو إسحاق ابن مفلح^[82] (متوفای 884 ه.ق.)، ابن‌حجر عسقلانی^[83] (متوفای 973 ه.ق.)، عظیم‌آبادی^[84] (متوفای 1329 ه.ق.) و محمد ناصرالدین آلبانی^[85] (متوفای 1420 ه.ق.) بر این نکته تصریح کرده‌اند.

شایان ذکر است که چنانچه در منظر عرف و عقلا، نفسِ حضور و ایستادن شخص مسلمان بر سر قبر غیرمسلمان نوعی احترام به صاحب قبر محسوب شود، هر چند حاوی دعا و استغفار برای صاحب آن قبر هم نباشد، این زیارت و بازدید از قبور غیرمسلمانان نیز به حکم آیه مذکور مشروع نخواهد بود. چه اینکه مدلول آیه، نهی از زیارتی است که حاوی نوعی احترام به صاحب قبر باشد که این احترام ممکن است با ادای نماز، و دعا و استغفار برای او محقق شود یا با ایستادن و ادای ادب به صاحب قبر. بنابراین، قصد تعیین قبری از قبور غیرمسلمانان برای زیارت و ایستادن بر سر قبر او به نحوی که در منظر مردمان نوعی تکریم و احترام تلقی شود، مشروع نخواهد بود.

نتیجه

واکاوی دلایل موجود در این مسئله نشان می‌دهد که در تقابل بین شاخص‌های مطلوب و نامطلوب در زیارت قبور غیرمسلمانان، می‌توان به مطلوبیت آن حکم کرد. نمونه شاخص‌های مطلوب آن، همان عبرت‌گیری و پندآموزی از فرجام آنان با همه قدرت و اموال خود است، که برخی آیات قرآن کریم نیز بر مطلوبیت این شاخص دلالت دارد. پس زیارت قبور غیرمسلمانان (اعم از کافران و مشرکان) همچون مقابر فراعنه در مصر و اقوام هود و صالح در عربستان، چون موجبات عبرت‌گیری و پندآموزی را فراهم می‌کند، شارع به آن اهتمام داشته است. البته چنانچه زیارت قبور آنان به منظور تفرّج و بازدید از ظواهر معماری و قدمت تاریخی و خالی از توجّه به معاد و عِبرت‌گیری باشد یا با نوعی احترام و ادب یا اعتباربخشی به نمادهای کفر و فسق و ترویج عقاید و مذاهب صاحبان قبر همراه شود، شاخص مطلوبیت را از دست می‌دهد و ادله، آن را نهی می‌کند.